Ақселеудің айтып кеткені қандай “механизм”?

«Бiз орыстың рухани асырауында отырмыз»
– Ақселеу аға, исi шығармашылықта жүрген әрiптес­те­рiңiздiң “заңсыздықтың, бассыздықтың қорлық-зорлығын бастан өткерiп отырғанын” айтқан екенсiз…
– Иә, бiздiң рухани өнiм­дердiң пираттары күн санап көбейiп келедi. Менiң “Қа­зақ әлемi” дейтiн 600 беттiк кiта­бымды бiр әрiпiн қалдырмай тұтас көшiрiп алып, өз атынан шығарып жiбер­ген адамды да көрдiк. Ол жөнiнде “Егемен Қа­зақстан­ға” фельетон шықты. Мұны мен тоналғаннан соң айтып отырғаным жоқ. Бiз­дiң шығармашылық адамдар туралы не заң жоқ, не мемле­кеттiк деңгейде қор­ғау жоқ, не оның еңбегiн елеп-ес­керiп, қаламақысын төлейтiн тетiк жоқ. Баспагерлер бiзге ойына не келсе, соны iстей алады. Қандай зорлық жасаса да қолында тұр. Ендi бұл сұмдық қой, айдың-күннiң аманында 600 беттiк үш жыл жазған еңбегiңдi алдына үш бет, артына жетi бет қосады да, бiреу өз атынан шығарып жiбередi. Оған әй дейтiн ажа, қой дейтiн қожа жоқ. Ол өз алдына бiр зар ғой.
– “Отар болған жұрт­тың өз жүрегi өзiне шабуыл жасайды” депсiз. Осыған түсiнiк бере кет­сеңiз.
– Дұрыс айтасың, Жұмамұрат, оның емi — рухани азаттық және рухани жаң­ғыру. Азаттық дегенiмiз – өз жүрегiңдегiнi жас­қанбай айта алуың. Кеңес Одағы кезiнде жеке ұлттардың тек-тамырына үңiлудiң қа­жетi де болмады. Көптеген ұлттар өздерiнiң этногенетикалық тек-тамырынан көз жазып, сырттан зорлап таңылған “бұрынғы жабайы жұрт” деп келетiн теория­сымақты жатқа айтуға мәж­бүр болды. Бұл сияқты идеологиялық өктемдiктiң зардабын, әсiресе, түркi тiлдес халықтар қатты тартты. Соның iшiнде қазақ сияқты бодандықтың бұғауында болған аз ұлттар тарихи даму үрдiсiндегi өзiнiң ақи­қат болмысын парақтау қабi­летiнен айырылды. Асылын аяқ асты етiп, жасыққа малданатын, жатқа жалтақтайтын болды. Бұл дегенi­ңiз, этникалық таным мен тал­ғамның дерттi болуы, яғни сапасыздануы едi.
Батыс пен Шығыстың жазба деректерiн айтасыз-ау, өзiмiз­дiң аузымызды ашсақ ақтарылған аста-төк бай фольклорымыз, бiле бiлсек, ең алдымен тарихи дерек көзi ретiнде қанағаттанарлық деңгейде зерт­телiп отыр ма? Неге қазақтың ең бай циклды қисса-дастандары “Қырымның қырық батыры” немесе “Ноғайлы жыры” деп аталады? Неге дана Қорқыттың есiмiн исi түркi халықтары өзде­рiнiң рухани әкесiндей қастерлеп, ұрпақтан-ұрпақтың құлағына құйып келе жатыр? Неге башқұрт пен қазақ арасында отызға тарта қисса-дастандар ортақ? Неге осы кезде Кавказ бен Азау (Азов) маңындағы түркi тiлдес халықтардың бiразы өздерiнiң деректi әдебиетiн Асан қайғы (ХVғ), Қазтуғаннан (ХV ғ) бастайды. Неге, әйгiлi “Манас” эпосында исi түркi халықтарына ортақ батырлар негiзгi кейiпкерлер болып жүр? Ал “Қорқыт”, “Ақсақ құлан” “Ел айырыл­ған” сияқты күйлердiң қазақта да, қырғызда да, қарақалпақта да, түрiкменде де тартылатынын бүгiнгi ұр­паққа қалай түсiндiрiп берер едiк?..
Бiз осы уақытқа дейiн түркi тiлдес халықтардың бiр-бiрiмен сөйлескенде аудармашысыз түсiнiп, ал жазба мұраларына келгенде мүдiрiп қалатынына мән берiп жүрмiз бе? Яғни, алфавит­терiнiң негiзi орыс кириллицасы болғанымен, түркiлiк дыбыстарға әр ел өзiнше белгi-әрiп ойлап тап­қан. Мұның салдарынан бiрiнiң жазба мұрасын екiн­шiсi оқып түсiне алмайтын күйге түсiп, тегi бiр туыс­қан халықтар бiр-бiрiнен рухани алшақтауға мәжбүр болып отыр.
– Елiмiзде руға, жүзге бөлiну етек алып барады. Үш жүздiң басын қоса алмай жүргенде, “қазақстандық ұлт” де­гендi шығардық. Осы туралы ойыңызды ортаға салсаңыз?
– Өткен ғасырдың 1970-80 жылдарынан бастап руға, атаға, жiкке бөлiну iндетi басталды. Өзi жаман iндет басталғанда өрт сияқты елдi шарпып кететiн әдетi. Бұл iндет талай адамдарды азапқа, әуреге салды. Әлi де салып келедi. Сорымыз болар, бағымыз болар, Тә­уелсiздiк алғаннан кейiн нарықтық жүйенi таңдадық. Ал нарықтық жүйе деген – байлықтың бәйгесi. Баюдың бәсе­кесi. Баю жолына түс­кен адамдар өзiне қолайлы тәсiлдiң бәрiн қолданады. Үлкен ақыл, тәжi­ри­бенi қолданудан бастап, кiсi өлтiру­ге дейiн барады. Оны көзi­мiз көрiп те жүр.
Демек, нарықтық жүйе өзiнен-өзi протекциялық аңсарды дүниеге әкеледi. Протекция деген не? Белгiлi мақсатқа жету үшiн топ құрады. Әрине, кез келген адам топқа өзi бiлетiн адамдарды тартады. Олар өзiнiң рулас, аталастары болуы мүмкiн. Бiрақ сол руластары, аталастары көңiлiнен шықпаса, соның өлiгiн аттап тұрып мүлде басқа ұлтпен пәтуаласады. Қайтсе де түпкi мақсатқа жетуден та­йынбайды. Протекция деген осы. Бiз протекциялық ындынды жүзшiлдiк­пен, рушылдықпен шатастырып отырған жайымыз бар. Қа­зақта рушылдық болуы мүмкiн емес. Оны болдыртпайтын тетiктi ата-бабаларымыз жасап кеткен. Өйт­кенi ме­нiң шешем, әйелiм, келiнiм бас­қа жүзден. Сонда басқа жүзден болғаны үшiн анамды тәрк етуiм керек пе?! Бас­қа жүзден болғаны үшiн маған немере сыйлап отырған келiнiмдi тәрк етуiм керек пе?! Өзiме перзент сыйлап отырған әйелiмдi тәрк етуiм керек пе?!
Бұл – ешбiр адам бара алмайтын механизм. Оған бару мүмкiн емес. Мұндайға тек жынды адам ғана барады. Демек, қазақта рушылдық, жүзшiлдiк бар деген адам ол мүлде қазақ ұлтының iшкi этножарылым тетi­гiн, механизмiн бiлмей­тiн көрсоқырлардың тiрлiгi. Ондай адамға мүсiркеп, рухани кемтар ретiнде жаның ашып қарауға тура келедi.
– Жүзге бөлiну деген сөз – барып тұрған ақы­мақтық, төл тарихын бiл­меушi­лiк деп айтыпсыз?
– Иә, бiздiң қазақ мем­ле­кет­­тiгiн жасақтаушы ақылман даналарымыздың iскер, елдiң iшiн ұйыта алатын, ұйыстыра алатын қасиетiнiң арқасында бiздiң ұлт жетi атасына дейiн қыз алыспайтын дәстүрдi бекем ұстан­ған. Оны өте қатал ұс­танған. Жетi атасына дейiн үйленген жандарды өлiм жазасына дейiн кескен. Мұның ай­қын айғағы Еңлiк – Кебек пен Қалқаман – Мамыр. Олардың аралары төрт-бес ата ғана. “Үйлене­мiн деген” ниеттерi үшiн ғана өте үлкен жазаға ке­сiлген. Ал неге бұлай қатал болды?
Мұндай байтақ далада аң­дай өрген, тiршiлiк үшiн көшпелi өмiр салтын ғұмырына негiз еткен халықты тұтастандырудың жалғыз тетiгi осы екен. Осының нә­тиже­сiнде кез келген қазақ еркегiнiң не шешесi, не әйелi, не келiнi басқа рудан, жүзден болып шығады. Өйткенi жетi атада бiр ру пайда болады. Осының арқасында бiз бiр шетiмен бiр шетi 5-6 мың шақырымдық байтақ алқапты алып жат­қан шашыранды ру-тайпалы ел-жұрттың не диалек­тiсi жоқ, не тiлiнде, не дiнiнде айырмашылығы жоқ бiр­тұтас этножаралым, бiртұ­тас этноорганизм болып шықтық.
Мына Кавказда Дағыстан дейтiн ел бар. Бiздiң Қорғалжын ауданының аумағынан жерi кiшiлеу. Сол Дағыстанда ресми 18 тiл бар. Анау төбедегi көрiнiп тұрған ауылдың тiлiн етектегi ел мүлдем түсiнбейдi. Қазақ дейтiн халықтың бiртұтас этножарылым болуы бiздiң ақылман даналарымыздың жасап кеткен ұлы iстерi­нiң бiрi ғана. Шежiреде осылай көрсетiледi. Тұңғыш рет мен 1000-ға тарта ру-тайпаларға қатысты нақтылы мақал-мәтелдерден тыс малының құлағына ұрылатын белгi­лердi жинадым. Ол да осы “Қазақ әлемi” деген кiта­бымның iшiнде. Ол ендi менiң керемет даналығымның арқасы емес. Менiң қолыма Құдай тү­сiрген жа­ңағы екi мың шежiре­дегi деректi сүзiп алып, осындай мол қазынаны, халықтың өз даналығы мен өз қазынасын өзiне ұсынам ба деген игi ниеттiң үстiнде отырмын, шырағым.
– 2030 жылы бәсекеге қа­бi­леттi елу елдiң қатарына енген кезде қазақ баласы өзiнiң рухани бет-бейнесiн сақтап қала алады деп ойлайсыз ба?
– Бiрiншiден, әлемдiк елу ел емес, әлемдiк он саусаққа сыятын елдiң қатарына жететiн потенциалды мүм­кiндiктер бар бiзде. Ол мүмкiндiктердi ұқсата алмау, басқа әңгiме. Ұқсата алмаудың дертi алаңдатады. Бiздегi протекцияшылдық, коррупцияшылдық, жебiрлiк ындынның билiк сатысында өмiр салтына айналып кетуi өте қауiптi.
Екiншiден, әлемнiң елу елiне құр экономикалық деңгеймен жетуге өз басым ұялар едiм. Әлемнiң бә­секеге қабiлеттi елу елi­нiң қатарына ең алдымен рухани өреде жетуге мақсат тұтуымыз керек. Ел пре­зидентiнiң “алдымен экономиканы ұқсатып алайық” деген сөзi 1990-жылдардың алғашқы жартысында, яғни қиын кезеңде айтылған едi. Одан берi 18 жылдай уақыт өттi. Республиканың реңi мүлде шырайланды.
Ендi бiрыңғай экономиканы күйт­тейiк деген сөз ол “мемле­кеттiң болашағын жоқ етейiк” дегендей естi­ледi маған.
Өйткенi рухани негiзi берiк, төлтумалық қасиетi дара, өзiндiк төл сипаты жоқ ұлт та, мемлекет те болмайды. Онда бiз қырық ру, қырық жiлiк тобырдың мекенi боламыз да, бiздiң ақырымыз қайырлы болмай шығады. Сондықтан бiз дереу “ұлттық төлтумалық”, “мемлекеттiк төлтумалық” деген мәселенi қолға алып, соның кемшiн кетiп жатқан жақтарын жоюдың тетiкте­рiн ойластыруымыз керек. Бұл ретте ең бiрiншi қолға алатын нәрсе — бұқаралық ақпарат құралдары.
Бiздегiдей бейбастақ әлем­нiң бiрде-бiр елiнде жоқ. Қазiр БАҚ-тың зорлық-зомбылығынан мұрнымыздан қан кетiп отырған елмiз. Есеңгiреудiң, есiмiз­ден айы­­рылудың деңгейiне жеттiк. Қазақстанның жүре­гi Астанада “Алты Алаш” деген жал­ғыз дүңгiршекте ғана қа­зақтың газет-журналдары сатылады. Қалғандары “Қазпресс” деген атауы ғана, қазақша мүлдем сатылмайды. Әдейi солай iстелiп отыр, билiктiң ол туралы хабары бар деп ойлаймын. Елiмiздiң басқа өңiр­лерiнде қазақша газет-журналдарды тауып оқу арман­ға айналған. Менiң қаупiм, сол ақпарат құралдарының тәрбиесiн көрген балалардың өздерi 15-20 жасқа келiп қалды. Олар ертең бiздi алмастырғанда ұлт үшiн күреспейтiн, мемлекет үшiн тұяғын қимылдатпайтын өте дү­бәра, космополит, немкеттi ұрпақ бола ма деп қорқамын.
Онда бүгiнгi ұрпақ тырбаңдап жинаған дәулет, қазiргi жасалған игiлiктiң барлығы желге ұшады. Сондықтан дереу бұқаралық ақпарат құралдарын ауыздықтауымыз керек. Әсiресе, бiздiң қабырғамызды қа­йыс­тырып бара жатқан орыс­тың басылымдары мен бетiмен кеткен телеарналар. Сол телеарналарда көркемдiк кеңестiң болмағанынан, қазақтың шырайлы әрi таңғажайып тiлiнiң басын жарып көзiн шығарды. Оларға тоқтау айтатын ел ағасының болмауы көп нәрсенi аңғартады. Орыстар Қытайды “Поднебесная страна” десе – бiздiкiлер “Аспан асты елi”, “Страна восходящое солнце” десе – “Күншығыс елi”, “Ближный восток” десе – “Таяу шығыс” деп сандырақтап жүр.
Осылай бiз орыс халқының рухани асырауында отырмыз. Қазiргi ұрпақ орыс­тың әнiн тыңдайды. Орысша ойлайды. Орыстың ойлағанын қайта шайнап қайталайды. Бiздiң ғылымымыз да, саясатымыз да, мәде­ние­тiмiз де орыстың өкше­сiн бас­қан рухани дүбәра дүние болып отыр. Дереу мемлекеттiк деңгейде, пар­ла­менттiк деңгейде осынау заманалық қасiрет­пен күре­сетiн шараларды қолға алуымыз қажет. Онсыз бiз ұлт ретiнде жойыламыз, мемлекет ретiнде құлаймыз. Бұ­дан артық не айтайын мен ендi.
– Әңгiмеңiзге рақмет.

Әңгiмелескен
Жұмамұрат Шәмшi.
“Жас Алаш” газеті, 2015 ж

Шабден Омаралиев фб парақшасынан