ӘЛ ФАРАБИДІҢ ӨМІРІ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ ЖОЛЫ

Әл Фараби есімі орта ғасырлардағы араб философиясының қалыптасуымен және дамуымен байланысты. Қазақ даласының ұлы Аристотельдің ізбасары, өз заманның дарынды ойшылы және ғұлама ғалым.

Әл Фараби Отырар (арабша – Фараб) қаласында дүниеге келді. Бұл жерде Ұлы Жібек жолының екі бағыты қалыптасты, олар Еуропаға жол алды.

Бұл жерде шамамен Х ғасырдың 70-ші жылдарында (басқа дереккөздерде – 875 жылы) Әл Фараби дүниеге келген. Тарихшылар болашақ ғалымның көне түрік отбасында дүниеге келді деген тұжырымға келді. Баланың асыл текті екендігі (оның әкесі әскери адам болған) даусыз.

Әл Фарабидің толық аты — Әбу Насыр Мұхаммед ибн Мұхаммед ибн Тархан ибн Узлаг әл Фараби әл-Түрки ақсүйектерді куәландырады. «Тархан» атауы адамның түркі ақсүйектеріне жататынын білдіреді.

Тарихшылардың пікірінше, жиырма жылға дейін Әбу Насыр әл Фараби Отырарда өмір сүрген. Мұнда ол әлемді танып білуге ​​саяхат жасады. Үлкен сауда қаласына тек саудагерлер ғана емес, сонымен бірге саяхатшылар, ғалымдар, ақындар мен дін уағыздаушылар да келді. Сол кездегі ең үлкен құндылықтардың бірі — кітаптар. Сондықтан керуендер өздерімен бірге көне қолжазбаларын алып келді. Олардың кейбіреулері Отырарда қалды.

Білуге ​​құштар және әл-Фараби мүмкіндігінше көп білуге ​​тырысты. Оны бәрі қызықтырды: астрономия мен медицина туралы трактаттар, ұлы философтардың теориялары, психология мен педагогика негіздері, логика, құқық және музыка. Сондықтан ең көне кітаптар жинағының құрылуы, Отырар кітапханасының пайда болуы оның есімімен байланысты болуы ғажап емес.

Әл Фараби көп саяхаттады. Шашта (Ташкент) және Самарқандта, кейінірек Бұхарада оны білімге деген құштарлық дамыды. Бұл қалаларда жас жігіт оқып, жұмыс істеді. Әл Фараби Аристотельдің — ежелгі грек ойшылының ойлары қызықтырды және олардың әсерінен ол өз өмір жолын өзгертті.

40 жасында (910–912) әл Фараби Бағдадқа, ортағасырлық араб әлемінің ғылымы мен өнерінің орталығына барады. Мұнда ақындар, философтар мен шешендер жиналды. Бір таңқаларлығы, ғалым түркі тобының көптеген тілдерін жақсы білген, бірақ араб тілін білмеген. Бағдадта ол орта ғасырлардағы даналар сөйлейтін екі тілді — ежелгі грек және араб тілдерін игереді. Жалпы алғанда, философ 70 тілін білген. Ежелгі грек ғалымдары Аристотель, Евклид, Платон, Гален шығармалары арқылы әл Фараби логика заңдылықтары, білім теориясының негіздері туралы білім алды.

Ғалым өзінің өмірінің соңғы жылдарында Мысырға сапар шегіп, 940 жылдардың соңында Дамаскіге оралады, ол қайтыс болғанға дейін бұл қаладан кетпеді. Сексен жаста әл Фараби қайтыс болады. Әл Фарабидің еңбектері (100-ден астам ғылыми еңбектер — трактаттар) ортағасырлық философия мен Ренессанс философиясының негізін құрады. Ол араб әлемінің ғылымын еуропаландыруға, ғылыми білімді жүйелеу еңбек сіңірді.

Ғалымның білім теориясының дамуына қосқан орасан зор үлесін оның ХХ ғасырдағы отандастары бағалады: екінші мыңжылдықтың соңында Қазақ ұлттық университетіне оның есімі берілді.

Керімсал Жұбатқанов