БӨТЕН СӨЗБЕН БЫЛҒАНСА СӨЗ АРАСЫ…

Төл тіліміздің сөздік қоры өте бай. Сол бай да дамыған тіліміздің мәдениеті – тілдік норманы сақтап сөйлеу, дұрыс жазу деген сөз. Тіл – қарым-қатынас құралы. Тілдік қатынас – адамның ойлау, сөйлеу, түсіну, пайымдау, пікірлесу сияқты әрекетіне тікелей қатысты құбылыс.

Ғылым мен техника дамыған заманда дұрыс сөйлеу мәдениетіне ерекше мән берілуі керек. Сөйлеудегі, жазудағы тілді қолданудың әдемі үлгілері, сөйлеу сауаттылығы, терең ойлылық, ізеттілік – тіл мәдениеті дегенге жатады.

Тіл мәдениеті үшін күрес сайып келгенде – тіл тазалығы, ой дәлдігі үшін күрес. Ал, тіл тазалығы үшін күрес – мәдениет құралы үшін күрес. Тіл – қарым-қатынас құралы. Бұл құрал неғұрлым өткір болса, соғұрлым нысанаға дәл тиіп, ол соғұрлым жеңімпаз болмақ.

Мәдениетті адамның сөйлеу мәнері құлаққа жағымды болады. Ән сияқты дұрыс айтылған сөз де «құлақтан кіріп, бойды алады». Қазақ халқы келістіріп сөйлей алатын кісіні «сөзі мірдің оғындай екен», «сөздің майын тамызып, кісінің айызын қандырып сөйлейді екен» деп дәріптейді. Ондай қабілеті жоқ адамды «ынжық, аузынан сөзі, қойнынан бөзі түсіп тұр» деп сынайды. Сөйтіп, сөзді қалай болса солай айта салмай сөйлеу, сөйлеу мазмұнына үйлесімді ырғақ, екпін, әуен тауып, дауысты түрлендіріп сөйлеудің үлкен мәні бар. Сөйлеген сөздің ойдағыдай болуы үшін оны қырнап, саралап, жетілдіре түсу үшін сөйлеушінің тиісті білім түсінігі, сөздің сапасы жөнінде тілдік дағдысы да болуы тиіс. Тіл мәдениеті мен сөз мәдениеті мағына жағынан ұқсас болғанмен, бір-бірінен айырмашылығы да жоқ емес. Тіл мәдениеті – қарым-қатынас құралы болып табылатын грамматикалар, сөздіктер, түрлі анықтама құралын жасайтын іс-әрекеттер. Ал, сөз мәдениеті – жоғарыда айтқан қарым-қатынас құралын өмірде қалай қолданып жүрміз, яғни, сөз шеберлігі, сөйлеудегі әдептілік, әртүрлі әдіс-тәсілдерді орынды, мазмұнды пайдалана алдық па дегенді білдіреді.

Сөз мәдениеті адамның ойлау, логикалық мәдениетінің жоғары деңгейде болуын меңзейді. Сөз мәдениетіне қойылатын үлкен талаптың бірі – өз туған тілін құрметтеу, ардақтау, мақтан тұту болып табылады. Ендеше, туған тілдің тұғыры, діңгегі мықты, сөз мәдениеті өз деңгейінде деуге негіз бар ма, сол мәселе төңірегінде сөз қозғайын. Егеменді ел болып еңсемізді көтердік, тәуелсіздіктің таңы ұлттық болмысымызды оятты, санамыз серпіліп, ұлттық рухымыз жаңғырып, жаңаруда. Ұлт ретінде біздің де өз тарихымыз, мәдениетіміз, әдебиетіміз бар болмысы бөлек дамыған Қазақ деген ұлт екенімізді әлем тануда. Тәуба дейміз!

Дегенмен, «бір теңгенің екі түрлі жағы бар» демекші, төл тіліміздің тізгіні өз қолымызға тигенменен, өз тіліне өгейсіне қарайтын тұстар да жоқ емес. Ғылым мен техниканың тілі дамыған сайын бабалар тілінен қалған асыл сөз маржандары, образды тіркестер, нақыл сөздер мен мақал-мәтелдерді сөз ішінде қолдану аясы шектеліп, күннен күнге азайып, мән-мағынасыз, қысқа қайырып айтылар ойлы сөз нәрсізденіп барады. Бұл кім болсын мейлі, рухани мәдениетке, өз ұлтының тіліне салғырт қарау, немқұрайдылық деуге болады.

Бірнеше жыл ұлт баласын тәрбиелеп, дәріс беріп, жастармен етене араласып жүргендіктен, шәкірт тіліндегі олқылықты көріп, алаңдайтынымыз рас, оған дәлел де жоқ емес. Ұстаз мақсаты – білім мен тәрбиені ұштастыру болса, ұлттың тағдыры білімге байланысты екенін ескерсек, бұл мәселе бізге үлкен жауапкершілік жүктейді. Білім кілті шығармашылық ізденісте. Тыңдаушы жастарымыз факультетте оқыған аз ғана уақыт ішінде әртүрлі тақырыптағы іс-шаралардың басы-қасында жүріп атсалысады. Кезекті бір шығармашылық кештерде кейбір жастарымыз айтар ойын жеткізе алмай, жаттанды сөздерін ұмытып қалып жатады. Өлең оқыған сәттерінде жатқа айтқанның жөні осы деген оймен судыратып, тоқтаусыз, бір деммен оқып шығады. Тыңдаушыға әсер ететін жағдай тек өлеңнің мазмұнында ғана емес, оны айтушы адамның көпшілікке әсерлі етіп жеткізе алатын тілдік дағдылары. Біреу мәнерлеп оқиды, бір бала сезімге беріліп оқиды, енді бірі әр сөздің арасына кідіріс жасап оқиды, кейде орыс тілін араластырып сөйлейтін қазақ мектебінің оқушысы сөз арасына үтір салмай кітаби стильде сірестіріп оқиды. Айтпағым, мектепте тіл мәдениеті туралы азды-көпті сөздің айтылу және жазылу нормасы туралы айтылады, алайда әр баланың орфоэпиялық, орфографиялық нормалар туралы түсінігі әртүрлі болып келеді. Өлеңді нақышына келтіріп, мәнерлеп оқуда тек қағаз бетіндегі тыныс белгісіне қарай оқу шарт емес. Мәтінді мәнерлеп оқуда дауыс ырғағының маңызы зор. Оның бірде көтеріліп, бірде түсіріліп оқылуының өзінде де мән бар. Оқу қарқынының жылдамдауы не баяулауы фонетикалық заңдылықтардың, орфоэпиялық нормалардың сақталуына тікелей байланысты екенін естен шығармауымыз керек. Демек, тіліміздегі сөздерді қатесіз, сауатты жазуға қандай мән берілсе, айтылуда (орфоэпиялық норма) сөйлеу мәдениетіне де сондай маңыз беру қажет. Мектептен, аудиториядан тыс өтілетін мәдени шаралар (драма театрындағы қойылымдар, жыр мүшәйралары, қоғамдық және өнер қайраткерлерімен кездесулер, таза қазақ тіліндегі телебағдарламалар) сөйлеу мәдениетінің дамуына үлес қосатын қайнар бұлақтың көзі болып табылады.

Тіл – қоғамдық құбылыс. Қоғамдағы әртүрлі өзгерістер тілдің сөздік құрамына әсерін тигізіп, ізін қалдырады. Қоғам мүшелері тілінде өзгерістер пайда болады, яғни тілдік қорға жаңа сөздер еніп жатса, кейбір сөздер қолданыстан шығып жатады. Дұрыс-ақ, бұл тілдік құбылыс, солай болуы заңдылық.

Реті келіп тұрғанда айтайын дегенім, жастар ғана емес, жасамыстарымыздың бойында да, ойында да қалыптасып кеткен амандасудың жаңа бір “формасы” пайда болды. Осы таңда көпшілік арасында бір-бірімен «Қалайсыз?», «Қалайсың?»  деп сәлемдесу түрі үрдіс алғалы қашан…Сөздік қорымызда жоқ, қазақы болмысымызға тән емес амандасу түрінің белең алуы әрине дұрыс емес. Ес білгелі,«Ассалаумағалейкүм» және «Саламатсыз ба?» деп амандасатын қазақ баласы, аяқ астынан «Қалайсыз?»деп аман-есендігін сұрайтын болды. Осындай «Қалайсыз?» деген сұрақ қою түріндегі амандасуға«Жақсымын», я болмаса «Жаманмын» деп жауап беруіміз керек емес пе?! «Саламат» сөзі – дені-қарным сау, дерттен таза, аманмын, жақсы көңіл-күйдемін дегенді меңзейді. Ендеше, ерекше мәнділікке ие, маңыздылығы басым сөзді өз орнымен қолданғанымыз жөн болар. «Саламатсыз ба?» деп амандық сұрасқан жанмен «Сау-саламатта болыңыз!» деп, қоштасудың да мағына жағынан бір-біріне өте жақын амандасудың ең тамаша үлгісін сөздік қорымыздан шығарудың жөні жоқ.

Қоғамда өзгерістер көп. Жаңғыру, жаңару үрдісі жаһандану процесімен астасып, емле-ережеге мән бермейтін, әркім өзінше «заң» шығарып, сөзді орынды-орынсыз қолдану, яғни, тілдік норманы бұзушылық, қалыптасқан тілдік дағдыдан ауытқушылық орын алуда.

Негізінде, қалың орман қазақ еліне тарайтын телебағдарламаларды тіл майталманы делінетін журналистер жүргізеді. Көпке топырақ шашудан аулақпыз, тікелей эфирде өздерін еркін ұстайтын, сөзі салмақты, байыппен сөйлей алатын, тілдің қадір-қасиетін тереңтүсінетін, орнымен қолдана білетін тележүргізушілер баршылық. Алайда, олқылықтар да орын алуда. Кейбір тележурналистер тілдің қарапайым заңдылықтарын бұрмалап, сөз тіркестерін орнымен дұрыс қолдана білмегендіктен, көрерменнің көңілінен шыға алмай, ойланып қалатын сәттер болады. Қазақ атам заманнан «құрықтау» деген іс-әрекетті білдіретін етістікті малға қатысты қолданушы еді. Малды, яғни асау жылқының мойнына құрық тастап ұстайтындықтан, малға ғана қатысты сөз екені анық. Ал, адамға қатысты «тұтқындалды», «күдікті адам ұсталды» немесе «қылмыскерді қолға түсірді» деген қатарлы тіркестерді қолдануы керек-ақ. Біздің бойымызға сіңісті болған бір әдет, орыс тілінен тікелей аударма арқылы берілген нұсқасы қолданысқа еніп кеткен. Әр тілдің өзіндік ұғынықты қалыптасқан қолданылу аясы болу керек. Мысалы, «мәселелер талқыланды» немесе «мәселелер қаралды» деген тіркестердің тілдік дағды бойынша қалыптасқан түрін «сұрақтар қаралды» деп орашолақ аудармаларды күнделікті жаңалықтардан естісек те, көңіл аудармаймыз, себебі құлақ үйреніп кеткен. Негізінде, біреуге сұрақ қойылады, ал мәселе қаралып, талқыланады емес пе?!

Айтпағым, орысшаланған ойдан туған тіркестің орнына бұрыннан бар, қалыптасқан түсінікті сөзді еш бұрмалап қолдануымыздың жөні жоқ. Қалың орман қазақ жұртының «көзі мен һәм құлағы» болып табылатын «сөз шеберханасы» мен «сөйлеу мәдениеті мектебі»іспеттес орталықтарда, яғни телеарналарда олқылық орын алмағаны абзал.

Студент жастар ғана емес, тіпті, қызметте жүрген жас мамандар да өмірбаяндық деректерін жазып, құжат тапсырарда, шәкірттер жазбаша шығарма жұмыстарын жазарда, іс-қағаздарын толтырар сәттерінде болсын, «тудым» деген баяғыдан қалыптасқан нұсқаны «туылдым» деп жаңаша логикаға салып жазатындары бар. Бұл жөніндебаспасөз беттерінде логикалық қисынға салып, «туылған», «туылдым» деп айту мағыналық жағынан дұрыс деп келісілгенімен, «туылған әкем», «туылған шешем», «туылған інім» деп тілдік ұстанымды өзгертудіңнегізі жоқ екендігін тіл зерттеуші ғалым Уәли Нұргелді аға өз зерттеулерінде талай ескертіп жазған. Сондықтан, «тудым» нұсқасын өмірбаяндық ресми мәтінде дұрыс қолдануымыз керек.

Сөйлеу мәдениеті – әр адамның ішкі мәдениетінің айнасы. Жастарымыз өздерінше заман талабына сай, яғни, жүрген ортасына қарай бейімделуге құмар-ақ. Осы ретте, кешегі мектеп оқушысы, бүгінгі студент, ертеңгі маман иесінің сөйлеу дағдылары жағынан кемшін тұстарының болу себептеріне тоқталайын. Бұл жөнінде ақпарат құралдары мен баспасөз беттерінде айтылып та, жазылып та жатыр. Оқушы мектеп қабырғасында-ақ әдеби шығармаларды, көркем әдебиетті аз оқығандықтан, сөздік қорының төмен болуы даусыз. Мектепте бірнеше тілді (ағылшын, француз, орыс т.б.) бір мезетте меңгертудің салмағы аз емес, соның салдарынан ана тілінің уызына жарымаған жасөспірімнің есейе келе ана тілінің шұбарлануына әсері мол болады. Баланың театрға аз баруы, мәдени іс-шараларға атсалысып араласпауы, әдеби басқосу жиындарына қатыспауы, ұжымда, ортада пікір алыспауынан баланың сөйлеу мәдениеті, логикалық баяндауы бәсеңдеп, сөз шеберлігі жұтаңданады. Оқушының сөйлеуіне, сөйлеу мәдениеті деңгейінің төмен болуына көшенің, өзге тілде сөйлейтін ортаның әсері басым түсіп жатады.

Жастардың басым көпшілігі баспасөз жарияланымдарын, газет-журналдарды оқымайды. Көркем шығарманың аты түгіл, қазақ жазушыларының есімдері мен шығарма авторларын да білмейтіндері жасырын емес. Осының бәрі сайып келгенде, отбасынан бастау алған салғырттық пен немқұрайдылықтың әсері дер едім. Басқа мақалаларымда айтып жүргендей, ата-аналар, яғни өзіміз өзге тілде өзеуреп, өз тілімізді өгейсініп тұрған соң, бала кімнен үйренсін?! Ата-әжесінен, әке-шешесінен үлгі-өнеге алмай, ол бейкүнә сәби кімнен үлгі алмақ?Бала тәрбиесі жөнінде ұлылардан қалған ұлағатты сөзді ескерсек:

Жасында ұлт мектебінде дұрыстап оқыған адам ана тілінің заңын ұмытпайды, бөтен тілдің сөздерін ана тілінің заңымен айтамын деп шатасады. (Ахмет Байтұрсынұлы)

Шындығы – осы! Сондықтан, жастарды біржақты кінәлай бермей, таяқтың екі ұшы бар екенін ұмытпайық.

Сөйлеу мәдениеті адамның ішкі мәдениетіне тікелей байланысты. Әйтсе де, уақыт өте келе заман түзелер, қарым-қатынастағы сөздер де реттелер деп үміттенейік. Ең бастысы, сөйлеу мәдениетін қалыптастырып, жетілдірудің негізі – тіліміздің айтылу (орфоэпия), жазылу (орфография) нормаларын, сөз мағынасын (лексика), тұрақты сөз тіркестерін (фразеология) және т.б. ғылыми жүйелерін бірізділікпен қолдана білсек, сөйлеу мәдениетіне ықпалы болатыны анық.

Қоғамдағы келеңсіздік, ластанған өмір, қылмыстың көбеюі өз ізін қалдырмай қоймайды.Ұлттық құндылығымыз құлдырап, адамгершілік деген асыл қасиетіміздің қадірі кете бастауының өзі – тіл мәдениеті деңгейінің төмендеуіне тікелей әсер етуде.

Жастардың көбі тіліншұбарлап,өзге тілді қосып, әдепсіз дөрекі сөйлеуді әдетке айналдырған. Қысқасы, қазаққа басқа ұлт өкілдері болуға тырысудың, сол үшін жан дүниеңді, болмысыңды өзгертудің түкке қажеті жоқ. Тіл білген жақсы, әрине. Бір тіл – бір мәдениет, екі тіл – екі мәдениет деген тәмсіл бар. Он тіл біл. Бірақ, он тілдің арасына өз анаңның тілін орап, тұншықтырып тастама, себебі, ол сенің ұлтыңның тілі. Ақын аға Қадыр Мырзалиев: «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте» демеп пе еді?! Тілдегі сауатсыздық адамның жалпы сауатсыздығының, рухани байлығының әлсіздігі. Мақсатымыз –ұлттық құндылықтарды жаңғырту, тілімізді биік тұғырдан көру, сөз мәдениетін дамыту,мәдениеті жоғары ел болу. Демек, сөз мәдениеті дамыған ұлы ел боламыз десек, ұлттық тілімізді түзейік!

 

Рыскен ӘБІШЕВА

Абай атындағы ҚазҰПУ-дың аға оқытушысы,

филология ғылымдарының кандидаты,

Қазақстан Журналистер одағының мүшесі