КЕЙБІР ОНОМАСТИКАЛЫҚ МӘСЕЛЕЛЕР, ОЛАРДЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ

 

С.Ерғали, көсемсөзші, педагогика ғылымдарының магистрі

Аталмыш тақырыпты қозғауды жеңілдетудің бір жолы — Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 21 қаңтардағы № 45 қаулысымен мақұлданған «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік ономастикалық жұмыс тұжырымдамасының» атқарылуы мен оның қазырғы уақыт талабына сәйкестігін қарау болып табылады. Еліміздегі ономастикалық мәселелерді жөнге салуда бұл құжаттың бағдары маңызды. Алайда, осы құжаттағы айқындалған міндеттердің орындалуын нақты түрде қолға алатын мезгіл жетті. Өйтпейінше, бұл тұжырымдама декларациялық сипаттан арыға баратын емес.

Соның бірі аталмыш құжатта аталғандай, «республикадағы іргелі ономастиканың және өзге де ономастикалық қызметтің ғылыми-фактологиялық базасын одан әрі жетілдіру» болып табылады да, бұл міндетті жүзеге асыру үшін «Қазақстандағы ономастикалық электрондық сөздік» атты деректеме базасын жасаған уақыт талабымен үндес болар еді. Бұны іске асыру Тіл комитеті мен Тілбілім институтының біріккен шаруасының нәтижесі болары сөзсіз. Бұл сөздік арқылы біз аталмыш тілбілім саласының барлық жетістігі мен кемшілігін әйгілейтін қолымызға ономастикалық атласты тигізеріміз хақ және де ономастика саласында жүйелі істің басталуына бұл таптырмас сайман болар еді.

Біздің бағдар етіп отырған тұжырымдамамыздың «Қазақстан Республикасындағы әкімшілік-аумақтық бірліктердің атауларын ретке келтіру, елді мекендерді қайта атау және тарихи географиялық атауларды қалпына келтіру» деген 3.2. тараушасында:

«Қалаларға, қала үлгісіндегі кенттерге, аудандарға бұдан былай адам аттары берілмейді;» — деген пәрменді талап жазылған. Алайда, бұл уәж бұрынғы кеңестік және патшалы ресейлік идеологияға қарсы төтеп бере алмайтындығы бұрынғы атауларды өзгерту туралы ештеңе айтылмағандығымен дәлелдеп тұр. Біздің ойымызша, бұл талапқа «Облыстарға» деген сөз қосылуы керек. Мәселен, Павлодар, Жамбыл облыстарының атауы бізге әлгі айтқан жайды еріксіз мойындатып тұрған айғақтар. Рас, тәуелсіз алған жылдары ұлтшылдықтың балалық ауруына шалдығып, талай атауларды «қазақыландырдық». Алайда, бұл қазақыландыруымыз қазақ халқының ономастика тарихына ешбір сыйымсыз екендігіне көңіл бөлмедік. Мәселен, Қазақстан тарихы түгілі түркі халықтарының ономастика тарихында адам есімімен байланысқан қаланы, уәлиятты, өңірді табу қиынның қиыны. Біздің бабаларымыздың ішінде талай айтулысы өтсе де, жеке тұлғаларды мұндай мәңгілендіруге бармауының себебі мен тұжырымына әлі бойламай отырмыз. Басқасын былай қойғанда, Тоңұқықтың, Білгенің, Күлтегіннің, Оғыз қағанның, Шыңғысханның, Жошының, Батудың, Бұқардың, Қорқыттың, Асан қайғының, Әбу-Насыр әл-

Фарабидің, Байбарыс сұлтанның, қысқасы, жүздеген хандар мен бек-сұлтандардың, би-батырлардың, жыраулардың есімдері ономастиканың мұншалықты субъектісі болған емес. Бірақ, ата-бабаның рухы қазырғы ұрпақтан анағұрлым биік әрі тәрбиесі бекем болғаны белгілі. Біз мұндай ауруға қашан және қалай шалдықтық? Бұған қызыл империяның идеологиялық індетін қанымызға сіңіріп алып барып отырғанымызды мойындауымыз керек.

Рас, ономастика — бүгінде идеологиялық сайманның бір түрі. Алайда, ол сыртқы сипаты ғана, ешбір адам көшеде келе жатып, әлгі облыстың, қаланың не ауданның есімі берлген адамды еске алып, содан рухтанып жарытпайды. Мұндай ономастика тек қана тілбілім пәніне талғажау болуы ықтимал. Мысалы, Жамбылдың есімі берілген облыс пен Нұрпейіс жыраудың әкесінің есімі берілген аудандар сол жердің тұрғындарына қаншалықты мақтаныш деген сауалға жауап бере алмайтынымыз хақ. Аталмыш, ойконимдердің өзі бірізді емес, жүйесіз: бізде Жамбыл облысы бар, бірақ ол «Жамбылская область» аталу арқылы орысша Жамбылдық облыс болса, ал қазақша Жамбылдың облысы болып тұр. Бұдан Жәкеңе облыстың керегі қанша деген сұрақ туатыны рас. Сол секілді Ақтөбе облысында Байғанин ауданы бар, бірақ ол орысша «Байғаниндік аудан» ретінде дұрыс аталып тұр, ал қазақшасы арқылы бүкіл бір аудан Нұрпейіс жырауға телінген. Көзі тірісінде орыстық бодандықты жаратпаған жырауға орысша фамилия беріп, «Байғанин» атап жарылқап қойғанымыз өз алдына. Егер Жамбыл секілді жалқы есімдер халқымыздың онимдік талабына сәйкестігін ескерсек, неге әлгі ауданды Нұрпейіс атамадық? Болмаса, Абай қаласы бар да, оған қарсы орысша нұсқалы Сәтбаев қаласы неғып тұр? Қаныш деген есім несімен ұнамайды? Жыл сайын жарамсыз коммуникациясымен аты шыққан Абай қаласы ұлы ойшылымызды жарылқап тұр ма, әлде керісінше, ұлы ақынның есімімен орашолақтығымызды жасырғымыз келе ме?

Солтұстағы Петропавл, Павлодар секілді қалалардың атауларын өзгерте алмай қызылтанау болғанымызға берісі он бес жыл. Егер аталмыш тұжырымдаманың біз атаған талабынан «бұдан былай» деген сөз тіркесін алып тастасақ, онда қазырғы облыстар мен аудан — қалалардың атауына қор болған есімдерді құтқарып, өзгерте алмай отырған империялық ойконимдерден оңай құтылуға жол ашар едік. Қысқасы, тайталастың тайқазанын қайнатып отырған мәселеден құтылудың оңай жолы – еліміздегі облыс, аудан — қалалардың атауларынан адам есімдерін аластау. Сөйтіп, өзіміздің санамызды қызыл империялық пасық та жалған популистік патриотизмнен ада етуге батыл қадам жасау міндеті туындап отыр.

Ономастиканың маңызды саласы – антропоника, адамдардың есімдерін зерделейтін сала. Қазырғы кезде қазақтардың аты-жөні олардың рухани екі жүзділігінің көрінісі секілді сипат алуда. Шын мәнінде, төлқұжат бойынша қазақы есімдер біртектілене бастады. Қазақтардың әрі кеткенде 20-25 пайызы ғана өз тектерін қазақыландырса, қалғаны сол «ова» мен «инді» аты-жөндеріне әшекей етіп келеді. Алайда, орысша берілетін төлқұжаттарда қазақтардың әкеныспылары орыс сипатты болып, «Бәленшеевич», «Түгеншеевна» түрінде,

сібірлік түркілердің кебін киюмен қалған. Бұл жайт, әрине, қандастарымыздың ұлттық санасы мен отаншылдығының индикаторы екені рас. Сонымен бірге бұл әрбір азаматымыздың кешегі бодандық бұғаудың құлдық сырғасы да секілді. Бұдан құтылуға арнайы қоғамдық-әлеуметтік үгіт-насихат керек. Алайда, мәселені басқаша да оңайлатудың жолы бар. Мәселен, Үкімет қаулысы арқылы, қазақтардың аты-жөндерін қазақылануы міндеттелетіндей қаулы қабылдауға болады. Бұл қаулы тек қана ашықтан ашық қарсы болатын азаматтарды мәжбүрлей алмауы мүмкін. Сонда мұндай мәселеде енжар келетін қандастарымыздың көпшілігінің аты-жөндері түзеліп қалар еді. Сондай жағдайда, жаңа туған қазақ нәресте қазақы аты-жөнге ие болып, есейгесін, қандай сипаттағы аты-жөнді таңдауына мүмкіндігі болмақ, сөйтіп, ешкім де мемлекетті құқық жағынан кінәлай алмайды. Ал, қазыр тілбілім ономастикасының бір саласы болып табылатын қазақтардың аты-жөндерінде сау-тамтұқ қалмай барады. Шығу тегі бір сөзден құралған қазақы есімдер мен тектер сан-алуан түрде жазбаға түсуде. Мәселен, «Сыдықовтың» Сидиков, Сыдыков, Сдыков, Сыдков болып кете беретін алуан нұсқаларын қайтерсің! Мұның басты себебі – аты-жөндердің орыс тіліндегі транскрипциясының жүйеленбеуінен, транслитерациясының жасалмауынан және оған мән берілмегендіктен болып отыр.

Сонымен бірге, қазақы антропоника мәселесінде мынадай жағдай қалыптасып отыр: әдетте қазақтың шамамен 70-80 пайызының төлқұжаттары орысша толтырылады да, онымен бірге жоғарыда аталғандай аты-жөн орысша жазылып қана қоймай, әкеныспы орыстық «вич», «вна» суффиксін жалғап шыға келеді. Мұндай аты-жөннің ешбір қазақтыққа орын қалмасы анық. Бірақ, орысша әкеныспыны «ұлы», «қызы» деген қазақы жалғауды жасанды түрде қазақы мәтінге үйлестіріп, болмаса қазақша әңгіме үстінде пайдалану, сондай-ақ іс қағазын қазақша жүргізуде «қазақыландыру» арқылы өзімізді өзіміз алдарқату үрдісі кең жайылған. Шын мәнінде, мұндай қазақтар өздеріне тән аты-жөндерімен «вич» не «внасымен» аталуы керек. Сонда біз өзімізді алдауды қойып, шындыққа тіке қарауды, бәлкім, үйренерміз. Әрі-беріден соң бұл құжатты бұрмалау болып табылады, өйткені, әлгі адамның төлқұжатында орысша болса, оны өзгертуге ешкімнің де құқығы жоқ екені ескерілмейтіні былай тұрсын, құжатты қолдан бұрмалау жөніндегі қылмыстық жауапкерлікке тартылатынын білмейді. Осылайша, қазақы антропоника рухани екіжүзділіктің субъектісі болып отыр.

Шын мәнінде, қала жағдайында урбанонимика арқылы тарих пен мәдениетті насихаттаудың сыртқы ғана түрі сақталады, ал мазмұны қалмақ емес. Көше іздеуші ешуақытта атаудың тарихы мен мәніне назар аудармайды, оның сыртқы аталуына ғана көңіл бөледі. Сондықтан жалпы ономастика қазырғы кезде орфоэпиялық заңдылықтар мен ауызекі тілдің дәстүріне бағындырылмай бағы жанады деу қиындау. Мысалы, «Б. Момышұлы» көшесін Бауыржан батыр атындағы дейміз бе, әлде оның баласы Бақытжан жазушы атындағы көше дейміз бе? Ұсақ-түйек секілді көрінгенімен назар аударар жайлар баршылық. Соның ішінде ауызға жиі ілінетін көше атаулары қысқа да нұсқа болуы шарт, егер екі сөзден құралғанның өзінде оның ұзындығы небәрі 5-6 буыннан артпағаны абзал.Әйтпесе, халық оны бәрібір қысқартып алады да, адам танымастай етіп өзгертіп жібереді, бұл — орфоэпияның ешкімге бағынбайтын заңы мен талабы!

Еліміздегі жалқы есімдерді урбанонимикаға айналдыру жүйесіз жүруде. Әзірге тарихымыз Отырардан шыққан он екі фарабилік (Әл-фарабиді) ғалымды тауып отыр, бірақ солардың ішіндегі шоқтығы биік біреуін ғана алып, онымен қалғандарының есімдерін көлегейлеп отырмыз. Ертеңгі күні әлгі он екінің кәзіргі Әл-фарабиден өзге екінші біреуін көшеге беру керектігі туындаса, оның есімін қалай атайтынымыз белгісіз. Оның үстіне «Әл-Фараби» сөзі «фарабилік» деген мағына екенімен ісіміз болмай кетті. Бұған жер-жерде ата-бабаларының есімдерін саудалаушыларды қосыңыз!

Әсіресе, ономастиканың қалалық мекендердегі саласы болып табылатын урбанонимиканың жағдайы өте ауыр, бетімен кету үдерісі жүріп жатыр. Екіжүзділік мұнда да орын алған, мысалы Астана қаласындағы Жәнібек тархан аталатын көше атауы көше тақташаларында «Ж.тархан» болып жазылу арқылы ауызекі тілде «Тархан» атала келіп, қазыр бұл атау баспасөздегі жарнамалар мен хабарландыруларда тек қана «Тархан» болып өзгеріп кетті. Сөйтіп, ономастикалық комиссия мен қалалық мәслихаттың қабылдаған шешімінің быт-шыты шықты. Мұндай былықтар еліміз бойынша мыңдап саналады. Бұның себебі неде? Себеп, ономастика мәселесінің өзгеріске түсу процесі мен оның өмірге енгізілу үдерісін тыңғылықты қадағалайтын жауаптылықтың жоқтығында, тіпті, қабылданған шешімнің де оралымсыздығында болып отыр. Мәселен, өзгеріп жатқан көше атауларының көпшілігі қазақ есімдерінің пайдасында болғанымен, оның орыстанған нұсқасы көрнекі тақтайшаға қысқартылып жазылады да, шұбалыңқы сөздер ауызекі тілде не қысқарады немесе басқа нұсқаға айналып кетеді. Сөйтіп, ономастикаға міндеттелген тарихи-мәдени және тәрбиелік жүктің жұрнағы да қалмай, шартты атау ғана болып қалуда.

Әдетте, қазақ халқының ономастикалық үрдісі адамның есіміне негізделеді де, оған титул секілді батыр, би, хан, сал-сері анықтауыштары қосылады. Ондайлары жоқтарына амалсыз тегін болмаса әкеныспысын қосуға болады. Тіпті, халқымыздың тарихында басын бірегей есімдерден алатын ізашар онимдер бар: Абай, Шоқан, Ыбырай, Әлихан, Міржақып, Мағжан, Мұхтар (Әуезов), Бауыржан, Сәкен, Бейімбет, Қаныш, Әлкей, Ғабит, Ғабиден, Олжас, Әлия, Мәншүк, Нұрпейіс, Нартай, Жамбыл, Сүйінбай, Димаш, Мұқағали, Жұматай, Жұмекен, Шәмші, Күләш, Майра, Сара, Қобыланды, Алпамыс, т.б. Бұларға ешбір анықтауыш қоспай-ақ көшелерді осылайша атауға болады. Ал, осылардың ізімен кейін пайда болған есімдерге амалсыз анықтауыш (тегін, әкеныспысын, титулын) қосуға тура келеді. Қазаққа Сейфуллиннен гөрі Сәкен жылы, қымбат әрі қадырлы есім және аталуға бейім. Қазырғы ономастикалық атауларға қарап, біздің кеңестік қасаң ізбен кетіп бара жатқанымызды бажайлау қиын емес. Тіпті, «Сейфуллин» мен «Есенин» атауларының этникалық айырмашылығы шамалы, керісінше соңғысының қазақылығы басым естіледі, ендеше ономастикаға Сәкеніміздің төл есімін қайтаруымыз керек. Өйткені, қазырғы ұрпақ оны әнші-сазгер Сейфуллин Жолбарыспен шатастыруы әбден ықтимал. Әрине, біздің бұл уәжімізге кейбіреулер Шоқанның тарихтағы ресми аты-жөні «Шоқан Уәлиханов қой, оны бұрмалауға болмайды ғой» дейтіні рас. Кешіріңіз, тарихтан Шоқан Уәлихановты емес, ресми түрде Чокан Валихановты ғана таба аламыз, алайда бұл қазақтың сүйікті ұлын өз елінде қазақы түрде еркелетіп ШОҚАН атауға болмайды деген сөз емес. Сол секілді Мүсірепов, Мұстафин, Ахтанов деген орыс нұсқалы шұбатылған фамилиялардың егемен қазаққа қажеті бола қоймас, бұл есімдер жеке тұлғаның аты болудан қалып, тіліміздің алтын қорына қосыла бастаған алтын жылғалар, ендеше бұл жылғаларды шөп- шаламнан тазарта алу біздің тікелей міндетіміз.

Айтыла-айтыла тілді жауыр еткен тағы бір жайт — қазырғы урбанонимиканың бір саласы болып табылатын халыққа қызмет ету ошақтарының атаулары мен фирмалардың, тұрғынжай кешендері мен микроаудандардың атаулары. Бұл сала да урбанонимиканың бетімен кеткендігіне қарсы пәрменсіздікті көрсетіп отырған жайт.

Аталған екіжүзділік сипат біздің елдің гидронимикасын да әбден кеулеп болған, Есіл өзені ресми түрде «Ишим», Тобыл – «Тобол». Ертіс – «Иртыш» Жайық өзені «Урал», Жем — «Эмба», Еділ – «Волга», Бурабай – «Боробое» , Іле – «Или» аталудан танар емес. Енді бұл гидронимдер шетел тілдеріне де орыс тілінің заңдылығымен жайыла бастады. Ең болмаса, Қазақстан картасында жақшаның ішіне осылардың қазақы атауларын қабат жазып қоюға болар еді ғой. Алайда, Қазақстан картографиясы ономастикадан тәуелсіз өмір сүріп келе жатқаны тағы аян.

Жалпы, елдегі ономастика мәселесін онымен тікелей айналысып отырған құрылымнан тыс қарауға әсте болмайды. Осы жағынан қарағанда ономастикалық комиссия аталмыш мәселенің күрмеуін шеше алмайды. Бұған екі себеп бар, біреуі — комиссияның құрамының әуесқойлық-қоғамдық сипаты, екіншісі – комиссияның ақылдасу дейгеңіндегі ғана болымсыз құзыры. Бұның екеуі де елдің ономастикалық проблеманы шешуден гөрі үстемелеуге жеткізетін жайттар деп есептеймін.

Аталған мәселелерді қорыта келіп, оларды шешу үшін тиісті түрде ономастикалық пәрменділеу құрылым құруға бетбұрыс жасаған абзал. Мәселен, Тіл комитетінен бастап, барлық облыстық, аудандық және қалалық тіл департаменттерінің жанынан ономастикалық мәселелерді үйлестіру орталықтары аталатын жұмыс тобы құрылғаны жөн. Бұлардың құрамы асарын асап, жасарын жасаған, беделдің бешпетін тоздырғандар емес, ономастика саласында азды-көпті білімдері мен біліктері бар, жағдайды саралап, шешім қабылдау мүмкіндіктері бар, жанашыр сарапшылардан жасақталғаны мақұл. Бұл құрамға, тіпті, прокуратура және әділет жүйесінің қызметкерлері де кіргені жөн болар еді. Сөйтіп, ономастика құрылымын жалаң популизмнен құтқару қажеттігі туындап отыр. Сондай-ақ, бұл құрылымның ақылдасу деңгейінен гөрі ономастикалық жұмыс тұжырымдамасын жүзеге асыру жолында белгілі бір дәрежеде шешім қабылдау қабілетін арттыру да уақыт талабы. Бұл жағынан шетелдік тәжірибеге сүйенген тіпті де, сүйсіністі іс болар еді. Сонымен, Қазақстандағы ономастикалық мәселелердің қордаланып отырғандығын айта отырып, оны шешуге сәйкес пәрменнің де керектігін ескергеніміз жөн. Әйтпесе, аталмыш ономастикалық жұмыс тұжырымдамасының іске асырылуы өз жайына қалғандай әсер бар.