ТІЛКОМ ӨЗ ЖҰМЫСЫН ҚАЛАЙША ӨРБІТКЕНІ ДҰРЫС
(Ұ С Ы Н Ы С)
С.Ерғали, көсемсөзші, педагогика ғылымдарының магистрі
Қазір тіл майданының қоғамдық ортада өрши түсуіне орай, әсіресе, мемлекеттік тілді дамыту құрылымдары құрылып, етек-жеңдерін жинап іске кірісе бастады. Тілдерді дамыту жөніндегі комитеттің атауы айтып тұрғандай, бұл Қазақстанда қанша этнос болса, соның тілдерін дамытуға арналған құрылым. Тіл мәселесінде мемлекеттің тікелей міндетіне жататын мемлекеттік тілді дамыту әлі де өз мәртебесіне сай құрылымға ие болған жоқ. Яғни, құрылған комитет пен облыстардағы тіл басқармалары шын мәнінде мемлекеттік міндетті шешуге арналған құрылым емес, жергілікті маңызы бар тіл мәселесін шешуге арналған. Себебі, аталмыш комитет және оның жергілікті құрылымдары әзірге мемлекеттік міндетті шешуге сәйкес құзырға ие емес. Мәселен, облыстар мен қалалардағы тіл басқармалары жергілікті әкімдермен жасақталған және олардың біліктері күрделі жұмысты ұйымдастыруға жарамауда, ал бағыныстылығы мемлекеттік құзыға ие болмағандықтан олардың жергілікті жерлерде ешкімді де тіл талабын көндіруге мүмкіндіктері мен шамалары келмеуде. Яғни, мемлекеттік міндет жергілікті сипатқа айналған.
Мемлекеттік комитет болған жағдайда ол тікелей мемлекеттік тілді дамыту секілді міндетті қолға алып, оның құрылуы жергілікті биліктің араласымен емес, Парламенттің не Президенттің батасымен құрылған болар еді. Осындай шала-жансар құзыры бар құрылымға қазір жетім балаға көз алартқандай әркім бір ызғармен қарайтыны табиғи жайт. Бұл қазіргі мәселенің бір жағы.
Біздің сырттай бақылауымызға қарағанда тіл құрылымдары әзір жұмыстарын жүйелеп үлгерген жоқ, оған бәлкім, уақыт та керек болар. Дегенмен, тілдерді дамыту құрылымдары жұмысын жандандыру үшін олардың қызметін мынадай салалар бойынша топтастыруды мақұл көреміз:
1. Мемлекеттік мекемелер және ұйымдармен жұмыс;
2. Коммерциялық құрылымдармен жұмыс;
3. Қоғамдық ұйымдармен жұмыс.
1. Мемлекеттік мекемелер және ұйымдармен жұмыс өз кезегінде бұл құрылымға мемлекеттік тілді енгізу жөніндегі шаралар мен соны талап етуден тұратыны белгілі. Ол шаралар белгіленбес бұрын мемлекеттік құрылымдарға мемлекеттік тілді енгізу үшін қандай проблемалар бар екеніне көз жеткізетін шара қажет болады. Оны әуелі сұрақтама жүргізу арқылы жинап жүйелеген жөн. Ол әрі жүйелі, әрі шығыны мен азабы аз шара.
Мемлекеттік ұйымдардағы аудармашылар жөнінде қоғамдық ортада үлкен шиеленісті пікір таралуда, бұл негізсіз емес. Жалпы біздің пікірімізше, аудармашылардың орнына мемлекеттік құрылымдарда мемлекеттік тілді енгізу жөніндегі уәкіл, тіпті арнайы бөлім (Уполномоченный по внедрению гос.языка) болғаны дұрыс. Бұл уәкілдер
немесе құрылымдар аудармашылықпен емес, сол мекемеге ауызекі, жазбаша және іс жүргізу тілдерін үйретумен айналысуы қажет. Жалпы мемлекеттік мекемелердегі көзбояушылық аударма жұмысынан бас тартылғаны дұрыс. Орысша жүргізіліп жатқан іс қағаздары мұрағат үшін қазақ тіліне қотару процесін тоқтатып, сол мекемеде белгілі бір мерзім бекітіліп, сол мерзім ішінде түгелдей қазақшаға іс жүргізу процесі көшетіндей қоян-қолтық жұмыс жүргізілуі тиіс. Бұған кететін шығын әлгі аудармашыға бөлінген жалақы есебінен және Тіл комитетінің әдістемелік жәрдемінен тұруы қажет. Бұған қоса жоғарғы оқу орындарындағы қазақ тілі мен әдебиеті факультеттерінің және басқа бөлімдердің студенттерінен қайырпаздар (волонтерлар) тобы құрылып, солардың тегін күші мен біліктерін бағыттау қажет. Бірақ оларға арнайы семинар өткізіліп, қайырпаздардың нақты міндеттері белгіленіп, қолдарына қажетті құрал берілгені дұрыс. Бұл дегеніміз – тіл мәселесін игеруге қоғамды жұмылдыруды іске асыру.
Мемлекеттік мекемелердегі ауызекі шараларды қазақ тіліне көшу ісі аралық мерзім ішінде екі тілде аралас атқарыла отырып, бірте-бірте мемлекеттік тілге көшетіндей жағдай ұйымдасуы керек. Бұл үшін орыстілділерге ауызекі қазақ тілін түсіну міндеті қатаң қойылу арқылы жасалады. Сөйтіп, қазақ тілінде сөйленген сөз орыстілдіге арнайы қайталанып аударылатындай шарадан бас тартылуы керек. Орыс тілді мемлекеттік қызметкердің бастапқы кезеңдегі міндеті мемлекеттік тілдің ауызекі нұсқасын түсіну талабы енгізілгені жөн. Бұл талап қазіргі тіл талабында белгіленбеген, сондықтан бағдарламаға осы жайттар енгізілетіндей өзгерістер жасау қажет болады.
Облыстар мен аудан-қала деңгейлеріндегі іс жүргізуді мемлекеттік тілге көшіру мерзімдерін алып тастап, оның орнына мемлекеттік ведомостволар, министрліктер, мекемелер мен ұйымдар деңгейіндегі мерзімдер белгіленгені дұрыс. Бұл мерзім әрбір саланың мүмкіндігі мен айырмашылығына орай қабылданғаны дұрыс. Сонда аймақтық деңгейдегі тілге деген көзбояшылық болмайды, қай министрлік мемлекеттік тілді қалайша қор қылып отырғаны әшкере болады.
2. Коммерциялық құрылымдармен мемлекеттік тіл бойынша жұмыс негізінен олардың мемлекеттік ұйымдармен қарым-қатынасы және қоғамдық ортамен байланысына негізделуі керек. Бұған ең әуелі салық құрылымдары, әділет департаменті мен статистикалық құрылымдарға өткізілетін есептемелер секілді қатынастар жатады. Әлі күнге дейін қажетті декларациялар мен есептемелер Ресейдің мемлекеттік тілінде жасалуда. Ал, қоғамдық ортамен байланысқа: жарнама, хабарландыру, тауар этикеткалары т.б. енеді. Бұл талаптар жөнге қойылған жоқ, заңдама қалай болса солай бұзылуда.
3.Қоғамдық ұйымдармен жұмысқа сол ұйымдардың шараларындағы мемлекеттік тілдің қолданысы мен мемлекеттік тілді дамытуға деген атсалысу қызметтері жатпақ. Мұндай жұмыстар қазіргі мемлекеттік
әлеуметтік тапсырыстар бойынша жарияланып жатқан конкурстар мемлекеттік тілді дамытуға бағытталған гранттар бөлумен ұштасуы тиіс. Бұл гранттар қазақ тілін үйрету жөніндегі тұжырымдама мен бағдарламалар жасақтауға, енгізуге, оқулықтар мен көмекші құралдар басуға, қазақ тілін үйрету жөніндегі ресурстық орталықтар құруға, мемлекеттік қызметкерлерді тегін оқытуға, сонымен бірге мемлекетті тілді енгізуге бағытталған заңдамалардың орындалу мониторингісін атқаруға арналған қызметтерге жұмсалуы керек. Сонда ғана қоғамдық ұйымдардың күш-жігері мемлекеттік міндетті шешуге жұмылады. Өкінішке орай, Қазақстанда әлі күнге дейін мемлекеттік органдар мен коммерциялық емес ұйымдарды шатастыру баршылық және оларды мемлекет міндетіне жұмылдыру ісі дамымай отыр.
Осы салада назар аударатын бір жайт: халықаралық қоғамдық ұйымдардың шараларының мемлекеттік тілде өтуін қадағалау. Бұл жағы солайымен ақсап келе жатқан шаруа. Шын мәнінде қыруар отырыстар мен семинарлар өңкей қазақтарға орысша жүргізіліп отыр және лингофондық қондырғылары бар орынжайларда мемлекеттік тілге аудару емес, орысша-ағылшынша қатынасқа тәржімалау жүргізіледі. Бұл жайтқа әй дейтін әже мен қой дейтін қожа керек. Әсіресе, тілді дамытуға құрылып жатқан қоғамдық ұйымдар Халықаралық ұйымдармен қатынас жасау дағдысынан ада, олар гранттың не екенін, қалай алуды, жобаны жазу мен дәйектеуді білмейді. Бұл жағынан қазақтілді ортаның артта қалып келе жатқанына назар аударатын уақыт жетті. Бұл міндетті қолға алу елдің бәсекеге қабілетті 50 елдің қатарына енудің бірден бір сипаты болары хақ.
4.Мемлекеттік тілді дамыту жөніндегі кейбір нақты ұсыныстар:
— қазақ емес қазақтілді азаматтарды теле-радио және мәдени ошақтарға, сондай-ақ халықпен тығыз қатынасты талап ететін орындарға қызметке орналастыру, олардың еңбектерін қоғамдық ортада ашық насихаттау жұмысы қолға алынуы керек. Осы арқылы орыстілді қазақтарға ықпал ету жағы жүргізілгені дұрыс;
— қазақ тілін үйретуде мынадай тұрғыдағы 4 сатылы үйрету жүйесі орнықтырылып, мемлекеттік тілді үйрету бағдарламаларының бірнеше нұсқасын жасақтау үшін конкурс жариялау қажет:
ауызекі тілді түсіну, ауызекі тілде сөйлеу, жазбаша тілді оқи білу, қазақ тілінде өз ойын жаза білу;
— қазақтілді аудармашылар мен тілмаштардың мәлімет базасын жасақтап, оларды аттестациядан өткізіп, барып еңбек базарына жөнелтіп отыру да қазақ тілінің қадырын арттыратын шара;
— мемлекеттік қызметкерлердің және басшылардың тіл бойынша рейтингісін тұрақты түрде жасап, жариялап тұрудың маңызы аса зор.