ОҚУЛЫҚТАҒЫ ОЛҚЫЛЫҚ ПЕН БЫЛЫҚ ЕНДІ ЖӨНДЕЛЕ МЕ?
Айыпкерді неге анықтай алмай отырмыз?
Күні кеше Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Дәурен Абаев, Президент Қасым-Жомарт Тоқаев тапсырмасы негізінде мектеп оқулықтарына сараптама жүргізілгенін айта келіп, «Қазақ әдебиетінің» мүшкіл халі туралы әңгіме қозғады. Қозғап қана қойған жоқ, нақты қателіктерді көзге шұқып айтып берді. Билік өкілінің «жан дауысын» көп ести бермейтін халық «бұл не айқай?» деп елең ете қалғаны даусыз. Сөйтсек «Қазақ әдебиеті» оқулықтарының мазмұнына талдау жүргізіліпті. Талдау нәтижесінде бірқатар түйткілді мәселелер анықталған. Ең сорақысы, оқу бағдарламасына қазақ әдебиетінің кейбір көрнекті өкілдері – классик ақын-жазушылардың шығармалары енбей қалыпты. Атап айтқанда, Ғабиден Мұстафин, Жұбан Молдағалиев, Жұмекен Нәжімеденов және басқа да белгілі қаламгерлердің еңбектері жоқ екен.
Сонда оқулықта кім жүр дегіңіз келер? Айтайық, әлі халыққа толық танылмаған қаламгерлердің туындылары өріп жүрген көрінеді. «Олар комиссия талқылауынан қалай өтіп кетті, жең ұшынан жалғасқан жемқорлық пен көңіл жықпайтын тамыр-таныстық мектеп оқулығына да бас сұға бастаған жоқ па?» деген күдіктің бой көтеруіне осының өзі жеткілікті.
Бұл әрине үлкен мәселе! Тек қана «Қазақ әдебиеті» емес, мектеп оқулықтарының кез келгені «жарымжан туған» мүгедек бала секілді… Оқулықтың сапасыздығына «Кім кінәлі» деген заңды сұрақтың үнемі құлағы қылтиып тұратыны осыдан!
Алайда «айыпкерді» анықтап, оны жазалаудың өзі қиын шаруа. Неге десеңіз, оған да тоқтала кетейік. Біздің білуімізше, оқулықтың әдістемелік жағын Ыбырай Алтынсарин атындағы Ұлттық білім академиясы дайындайды. Баспалар оқулық жазатын авторларды таңдап, министрлікке ұсынады. Министрлік келісімінен соң авторлар оқулық жазуға көшеді. Құрастырылған оқулық баспа мен қоғамдық сарапшылардың сынынан өтеді. Олар қатесін тексеріп, ескертпе жасайды. Сөйтіп оқулықты «Оқулық» орталығына жөнелтеді. Министрлік жанындағы орталық оқулықтарды әр пән бойынша сараптайды. Одан кейін «аманатты» республикалық комиссияға береді. Комиссия кем-кетігін қайта қарайды. Міне, бір оқулықтың «дүниеге келуі» бірнеше кезеңнен тұрады.
Байқасаңыз, осынша тексерістен қате кетуі қиын тәрізді. Бірақ қате ғана емес, үлкен кемшіліктер кетуде. Енді осы жерден жауаптыны іздеп тауып көріңіз? Атақты із кесушілер комиссар Катани түгіл, Шерлок Холмстың өзі түк бітіре алмасына бәс тігеміз.
Иә, Дәурен Абаев мырза кінәлілер туралы жақ ашпаса да, мұндай бассыздыққа енді жол берілмейтінін аңғартып өтіпті. «Бұл талдау жұмысының барысында анықталған кемшіліктердің бір бөлігі ғана. Осыған ұқсас мысалдар әлі де жетерлік. Сондықтан алдағы уақытта мұндай олқылықтарды болдырмау үшін оқулықтарды дайындаудың қазіргі жүйесі мен тәртібін біршама жетілдіру қажет. Мемлекет басшысы осы талдау қорытындысымен танысып, Білім және ғылым министрлігіне мәселені мұқият зерделеуді және кемшіліктерді жоюды тапсырды. Министрлік айтылған ұсыныстарды қарастырып, тиісті ұстанымдарын да беретін болады. Осындай келелі жұмыстар нәтижесінде оқулық сапасы одан әрі арта түседі деп сенеміз» депті.
Қайтеміз енді, талай рет сендік. Тағы да сенейік.
Абаев мырза, көп нәрседен хабардар. Бірақ…
Айтпақшы, Абаев мырзаға да көп нәрсені білмейді деп кінә артпай тұра тұрайық, өйткені Президент Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары көп нәрседен хабардар екені мына сөзінен байқалып тұр. «…Мысалы, бүгінде оқулық авторын таңдау құқығы баспаларға берілген. Тендер ұтып алған баспа оқулықты кімге жаздырамын десе өз еркі. Сондықтан бір сыныпқа арналып әр баспадан шыққан «Қазақ әдебиеті» оқулықтарының авторлары әртүрлі. Яғни, қазір әр мектеп осындай әртүрлі авторлар тобы дайындаған оқулықпен оқуда. Авторлар тобы оқулыққа кіретін қаламгерлер шығармасынан берілетін үзіндіні де өзі анықтайды. Оларды іріктеудің нақты критерийлері жоқ». Дұрыс пайым.
Бұған біздің алып-қосарымыз, «Қазақ әдебиеті» оқулығына баспалардың тендер арқылы жекелеген авторлар тобын тартуы түрлі оқулықтардың пайда болуына әкелді деген ойды құптау ғана. Құптап қана қоймай, бұдан құтылу үшін жалпы мектеп оқулықтарын даярлайтын мемлекеттік баспа болуы керектігін айтқымыз келеді. Және оны мемлекеттің өзі бақылап отырса, нұр үстіне нұр болар еді.
Ойды ой қозғайды демекші, оқулық сапалы шығуы үшін авторлар институтын қалыптастыратын уақыт та жеткенін үкіметтің есіне салғымыз келді. Бұл жаңалық емес. Оқулық жазатын авторларды оқыту мәселесі жиырма жыл бұрын көтерілген болатын. Әлі күнге нақтыланбай тұрғаны ғана көңілге кірбің түсіреді.
Тағы бір айтқымыз келетіні, бізге жеткен мәліметке сенсек, елімізде «Атамұра» баспасы ғана оқулық шығаруға ыңғайлы. Қалған оқулықтар Қытай мен Түркияда басылады. Өйткені қағаз бен бояу қымбат.
Осы тұста Қытай мен Түркия баспалары қазақша оқулықтағы қатеге жауап бере ме? Бұл да алдағы уақытта ескерер жайт секілді.
Жоғарыда айтқанымыздай, мектеп оқулықтарында олқылық көп. Техникалық, стильдік қате таусылар емес. Мағынасыз аударма, теріс шығарылған есеп, шұбалаңқы сөйлемдер мен мән-мағынасыз мәтіндер… Оны мұғалім де, ата-ана да айта-айта шаршаған. Тіпті оқушыларға обал-ақ.
Бір кездері ҚР Білім және ғылым вице-министрі Шолпан Каринова: «Пәндік комиссия мүшелерінің білімін жетілдіруді қолға алғалы отырмыз. Онан кейін эксперттік жұмыстар жүргізетін мамандар. Шынымен де, оқулық жасау үлкен ғылым, сондықтан эксперттер де, авторлар да, бөлек оқытуды қажет етеді. Ал техникалық қателерге байланысты оқулықтар анықталса, оларға баспаларды жеткізіп беру бойынша біздің министрлік жұмыс атқарып жатыр. Бұрын қате табылса, оқулық мемлекет есебінен қайта шығарылатын. Енді жауапкершілік баспаға жүктеледі. Талап күшейсе кемшілік азаяды, сапа жақсарады» дегені есімізде. Мектеп оқулықтарындағы кемшіліктер жайында бүгінге дейін болған Білім және ғылым министрлерінің бәрі де құлағдар еді… Бұдан жаңа министр Асхат Аймағамбетов те бейхабар дей алмаймыз.
ОСЫ МҮМКІНДІКТІ ПАЙДАЛАНЫП, БАС ҰСТАЗ АСХАТ ҚАНАТҰЛЫНА ДА БІРНЕШЕ БАЗЫНА АЙТА КЕТКЕЛІ ОТЫРМЫЗ. ОЛ КІСІ БІЛТЫР ҚАЗАН АЙЫНДА ПАРЛАМЕНТ МӘЖІЛІСІНІҢ ҮКІМЕТ САҒАТЫНДА КӨП КЕШІКПЕЙ МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫНАН АҒЫЛШЫН ТІЛІН ОҚЫТУДЫ АЛЫП ТАСТАУ ЖОСПАРЛАНЫП ОТЫРҒАНЫН АШЫҚ АЙТҚАН ЕДІ. ОҒАН ДА БІР ЖЫЛ БОЛЫП ҚАЛДЫ. МИНИСТРДІҢ СӨЗІНЕ ҰЛТЖАНДЫ АЗАМАТТАР ҚУАНЫП ҚАЛҒАН БОЛАТЫН.
ОҚУЛЫҚ ЖАЗУ – КӨРКЕМ ДҮНИЕ ЖАЗУ ЕМЕС
Тіпті халық арасында бастауыш мектептен ағылшынмен бірге орыс тілін де алып тастаған жөн деген пікірлер айтылып жатқанын Бас ұстаз ескерер деген ойдамыз.
Сондай-ақ, Бас ұстаздың 2019 жылғы тамыз конференциясында «Ұстаздар болсын, ата-аналар болсын көптен әліппе мәселесін көтеріп жүр. Бұл мәселе өте маңызды. Біз Әліппені қайтару керек деп есептейміз. Ол 2021 жылы, өздеріңізге жақсы таныс, қазақ тіліне бейімделген Ахмет Байұрсыновтың әдістемесі негізінде енгізілетін болады», – дегені де дәтке қуат.
Бірді айтып, бірге кете бердік-ау, турасын айтсақ мектеп оқулығы жайлы айтылған сындар мен ескертпелерден нәтиже аз. Тіпті жоқ десек те, ешкім кінәлай қоймас.
Әйтсе де сең қозғалды. «Мәселе қашан түбегейлі шешіледі?» деп жүргенде Президенттің өзі араласып, түйткілді проблеманың түйінін шешуге тапсырма беріпті. Президенті Әкімшілігі басшысының бірінші орынбасары Дәурен Абаевтың да қарқыны қатты. «Ел болашағы – өскелең ұрпаққа біліммен қоса тәлім-тәрбиені де қатар беріп, ұлттық құндылықтарды танытудың бірден-бір жолы – «Қазақ әдебиеті» пәнін оқыту екендігі белгілі. Мемлекеттік идеологияның да бастау алар қайнар бұлағының бірі – төл әдебиетіміз екені сөзсіз. Сондықтан, аталған пәннің маңыздылығы мен өзектілігі туралы мәселе қоғамда да жиі көтеріліп тұрады» деуінің өзі жақсылық жаршысы.
Алайда Абаев мырзаның «Жалпы, оқулыққа енгізілетін қаламгерлер тізімін әзірлеу барысында Қазақстан Жазушылар одағының ой-пікірі ескерілгені де артық болмайды. «Келісіп пішкен тон келте болмайды» дегендей, бұл қадам жоғарыда айтылған бірқатар түйткілдің алдын-алуға мүмкіндік береді» деген сөзі қоғамда, әсіресе әлеуметтік желілерде қызу талқыланып жатыр. Түрлі пікірлер айтылуда. Енді соған назар аударайық.
Азамат Тасқара ақын, журналист: Бұған Жазушыдар одағы араласпасын!
«Даурен Абаев мектепке арналған «Қазақ әдебиеті» оқулығын әзірлеу барысында Қазақстан Жазушылар одағының ой-пікірі ескеріледі деп мәлімдеді.
Мен бұған қарсымын! Жазушылар одағынан шыққан ұсыныс міндетті түрде ру-рудың, жік-жіктің мүддесін ескере отырып әзірленеді.
Оны біз әлемнің алты тіліне аударылған қазақ ақын-жазушылар шығармаларының томдықтарын әзірлеу кезінде де көріп, көзіміз анық жеткен. Бюджеттің қыруар қаржысына шыққан бұл жоба да әдеттегі құр науқаншылыққа ұласып кетті.
Сол кезде де дәл осылай басталған. Министрлік «Ұлттық аударма бюросына» сілтеді. Рауан Кенжехан өз кезегінде «Менің еш қатысым жоқ, бәрін Жазушылар одағы жасаған» деп шықты. Ақыр аяғында сол «провальный» жоба Жазушылар одағының имиджін көтергеннен бұрын, одан сайын құлдыратты. Аударма сапасы туралы Дулат, Қабдеш секілді өз қаламгерлеріміз де сынын айтты. Мен шетел қаламгерлерімен көп араласамын, олардың пікірін жинап беруге де болады…
Ал, баланың болашақ тағдырына қатысты мәселені Жазушылар одағына бұдан кейін мүлдем сеніп тапсыруға болмайды!
Оған қоса ол ұсынысты Жазушылар одағы барлық мүшелерінің талқылауына салып жасамайтыны белгілі. Жасаса басшылықтағы санаулы топ ғана жасайды. Олар педагог емес. Қайта демагог шығар…
Егер мектеп оқулығы Одақтың ұсынысымен әзірленсе оған қай авторлардың кіретінін қазірден бастап болжауға да болады».
Ержан Жаубай, журналист: Оқулық кеңесін құру керек
Дәурен Әскербекұлының «Қазақ әдебиеті» оқулығы жайлы жазбасын оқығаннан кейінгі ой. «Қазақ әдебиеті» оқулығы бірізділіктен адасқалы қай заман. Жалпы біздің елде оқулықтың бірізділігі немесе мектеп бағдарламасының бірізділігі деген мүлде жоғалған деуге болады.
Онлайн оқудың, әсіресе balapan телеарнасы арқылы оқудың бір тиімділігі – осы мектеп бағдарламасын біріздендіруге көп көмегін тигізеді деп ойлаймын. (Бұл енді бөлек әңгіме)
Дәурен ағам «Қазақ әдебиеті» оқулығына баспалардың тендер арқылы жекелеген авторлар тобын тартуы – түрлі оқулықтардың пайда болуына әкелді деген ойы өте орынды. Бұдан құтылу үшін менің ойымша, жалпы мектеп оқулықтарын даярлайтын мемлекеттік баспа болуы керек.
Кез келген оқулықты ұлттық және мемлекеттік идеология негізінде, бірізділікпен жасалуын қадағалайтын оқулық кеңесін құрып, қай автордың, қай ақын-жазушының еңбегі енуі керек дегенді сол кеңес шешіп отырса құба-құп болатын секілді. Бұл біздің оқулықтағы бытырау-тараулықтан айықтырады деп ойлаймын».
Түйін: Ұлттық және мемлекеттік идеология негізінде жасалуы тиіс
ПЫ-СЫ: Білім саласына қатысты жайттар «Qazaqstan dauiri» газетінде үнемі жарияланып келеді. Белгілі қоғам қайраткері Сәуле Мешітбайқызының «ҚР Үкіметінің және ҚР Білім және ғылым министрлігінің назарына!» деген атпен «ҰЛТ ТҰТАСТЫҒЫН САҚТАУДЫҢ ЖАЛҒЫЗ ЖОЛЫ – ҚАЗАҚ МЕКТЕПТЕРІН ЖАНДАНДЫРУ!» немесе «ТАМЫЗ КОНФЕРЕНЦИЯСЫ: БЕДЕЛІ ТҮСКЕН БІЛІМНІҢ ЕҢСЕСІН ТІКТЕЙ АЛА МА?!» деген мақалаларында көп нәрсе қамтылып, көп нәрсе айтылды. Мұны көзіқарақты оқырман біледі деген ойдамыз.
Қалай десек те Мемлекет басшысы өзі қадағалауға көшкен білім саласы, оқулықтар мәселесі дұрыс жолға қойыларына сенгіміз келеді. Өйткені білім, ұлтжандылық мектептен басталады. Алаш қайраткері, кемеңгер Ахмет Байтұрсынов: «Біз әуелі елді түзетуді бала оқыту ісін түзетуден бастауымыз керек» дегенде оқыту мен оқулыққа қатты көңіл бөлгенін байқаймыз. Оқу құралының ең ұлығын бала оқытатын кітапқа теңеуі де бекер болмаса керек. Ал қазіргі мектеп бағдарламасына лайықтап жазылған кітаптар Байтұрсынұлы талғамына сай келе ме? Әй, қайдам…
Шынтуайтына келгенде болашақ ұрпақ үшін жасалатын оқулық – көркем дүние жазу емес. Оқулық жазу – үлкен ғылым. Бұл жерде бұра тартып бұрмалауға жол беру – ұлтты жоюға бағытталған қадам. Олай болса кез келген оқулық ұлттық және мемлекеттік идеология негізінде жазылуға тиіс!