Абайтаудың аржағы мен бержағы

Қазақ ғалымдары мен жазушылары тарихымызды түгендеу барысында біраз жұмыстар тындырды. Олар еңбектерін негізінен шежірелер мен өзге елдердің архивтеріне сүйеніп жазғандықтан толыққанды болмаса да тарихымыз әйтеуір сұлбаланды. Ел билеген хандарымыз бен батыр-билеріміз де біршама тұлғаланды.

Бірақ, ел тарихымен бірге ақыл-ой тарихы деген бар. Әрі ол жылнама- шежірелерді тұжыру не сыдырта көшіру емес, адамзат қауымы пайда болғалы бергі ата-бабаңның Жаратушы мен жаратылыс туралы танымдарынан бастап, қарапайым тұрмыс-тіршілігіне дейін танып білу. Ал бабаларының ой биігін түрлі себептермен игере алмағандар жат таным-ұстанымдардың жетегінде кетеді де, түптің түбінде ой байлар қазығы жоқ болғандықтан танымы тайғақ, сөзі сырғақ, өзіне сенімсіздіктен өзгенің етегіне жармасқыш ұрпақты тудырады. Оған мысалды алыстан іздеудің қажеті жоқ.

Қазақтардың шыға алмай жатқан ой биігі – Абай. Жай биік емес, Алатаудай асқар тау биік. Бірақ сол данышпанымыздың тау биіктен арлы-берліні шолып барып, жат жылымдарға жұтылмайтындай етіп қадап кеткен ой қазығынан адасып, Темірқазыққа арқандалған ақбозат пен көкбозатқа қолы жете алмаған «Жеті қарақшының» күйін кешудеміз. «Жеті қарақшының» ойы – ұрлық. Сондықтан жетпесе, жетпей- ақ қойсын. Ал бабамыз еншілеген ой қазығына біз неге байлана алмаймыз?

Байлана алмайтынымыз көп заманнан бері Қазақ халқының санасы сан сапалық шабуылдарға ұшырады да, ақынын түсіне алмайтын аталаға айналды. Сөйтті де, Абайтаудың аржағында небір жазиралы ой-сана бұлақтары болғанынан мүлдем мақұрым қалды. Абайды түсіну үшін сол ой-сана бұлақтарын ашу керектігін ерте сезінген ғалым Мекемтас Мырзахметұлы бұл істі Кеңес үкіметі кезінде-ақ қолға алып, қанша теперіш көрсе де көп іс тындырып еді. Бірақ, ғылымға кеш келген ғалым шет тілдерін, әсіресе, араб, парсы тілдерін білмейтіндігіне өкініш білдіріп, «бұл іргелі де күрделі тақырыпқа дайындығы мол жастарды» шақырумен болды.

Ғалымның шақыруын қабыл алып дәл осы тақырыпты қазақ оқырмандарына ашып беруге тырысып жүрген ғалымның бірі – Ираннан келген Ислам Жеменей. Ол парсы тілін жетік біледі. Араб және басқа түрік тілдеріне де төбесі те сік. Соның арқасында, әсіре с е, Тараз қаласының екі мың жылдығы тойланар қарсаңда көп жұмыс істеді. Мекемтас Мырзахметұлының бағыт- бағдар сілтеуімен Тараз, тіпті исі қазақ туралы көптеген еңбектерді парсышадан тәржімеледі. Парсы ақындарының тек Тараз аруларын ғана емес, тараздық батырларды бай-бағландарды, киім үлгілерін, қару-жарақ, сауыт-саймандарын, тіпті иіссуын жырға қосқанын сонда білдік. Қазір Тараз қаласының жастар аллеясында тасқа қашалып жазылған «Мөп-мөлдір көздің қарасын, Тараздан ғана табасың» деген жолдардың да алғашқы сөзбе сөз аудармасын Ислам Жеменей жасап, кейін нағыз поэзиялық жолдарға айналған. Оның ішінде қандастарымыз Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и-Рашиди», Шейх Құдайдат ат-Таразидің әдебиет теориясы туралы еңбектері де өз еліне осы Ислам Жеменейдің аудармалары арқылы жеткен-ді. Енді міне, Исламның аудармасында Әбу Насыр әл-Фарабидің «Негізгі ой түйіндері» деген еңбегін көріп отырмыз. Иран Ислам Республикасының Қазақстан Республикасындағы елшісі Мәжит Сабырдың алғысөзімен жарияланған бұл кітап тек аудармадан тұрмайды. Алдымен ғалым әл-Фараби өмірі мен дәуірі туралы арнайы мақала жазған. Одан әрі «Философия немесе пәлсапа жайында» түсіндіріп, «әл-Фараби философиясының тарихи негіздерін» түбірлеп, оқырманын баба еңбектерін оқуға алдын ала даярлайды. Тіпті ғұлама мұраларында кездесетін философиялық категориялар мен ұғымдардың түсіндірме сөздігін де аудармасымен қоса ұсынады. Сондай-ақ белгілі философ Ғарифолла Есімнің «Пәлсапа – бекзат сана» деген мақаласын енгізуінде де үлкен мән бар. Өйткені философия сөзін Ислам парсы сөздіктеріне сүйене отырып, грек тілінен «ақылды жақтаушы» деп қазақшаласа, Ғарифолла Пифагордың сөзін тірек етіп, грекше «филео» – сүйемін, «софия» – даналық, демек, даналықты сүюші деп аударған. Ал Пәлсапа философия сөзінің арабша айтылуы (фәлсәфе) болса да Ғ.Есім екеуінен ұғымдық айырмашылық та көреді. Мен бұл мысалдарды олардың екі түрлі түсіндірмесіне төрелік айту үшін келтіріп отырған жоқпын. Ол мамандардың шаруасы. Ал мен ғалым мен ғылымды насихаттаушы ретінде бұл айырмашылықтың бастауы тым тереңде – сонау бір ғылым мен поэзия Жаратушы мен жаратылыс, шексіздік пен кеңістік, сана мен сезім туралы ой биіктеріне құстың қос қанатындай қатар көтеріліп, қатар жырлаған дәуірлерде жатқанын айтқым келеді. Өйткені ол дәуірдің ғылымы мен поэзиясын танымай тұрып, Абайды тану мүмкін емес. Ал Абайтауға көтерілмеген қазақ өзін қанша зор санаса да, өзгелер оны қор санап келеді күні бүгінге дейін.

Ислам Жеменей сол Абайтаудың аржағындағы арналы әлем жайлы тағы бір тамаша монография жазып шықты. Ол – «Абай Құнанбайұлының шығармасындағы түркі-парсы ақындары (шығыстық дүниетаным)» деп аталады (Алматы.»Қазақ университеті» 2020).

Міне, осы еңбекте жаратылыс пен Жаратушыны ақылмен танып, жүрекпен жырлаған ғылым мен поэзияның қос жүйріктей бір-бірінен қалыспай қатар зулаған дәуірі қазақ оқырмандарына алғаш рет едәуір кең көлемде ашылады.

Кең көлемде дегенім Ислам Жеменей де өзінің ұстазы Мекемтас Мырзахметұлы секілді ақындарды филология ғылымының тар шеңберіне салып талдаумен ғана шектелмейді. Әл-Фарабидің «Негізгі ой түйіндерін» талдағанда философиямен бірге психология ғылымын жетік білетінін байқатқан Ислам енді тарихтан, саясаттан, дінтанудан мол хабары бар ғалым ретінде де танытады өзін бұл еңбегінде.

Ғалым, ақын, тіпті әкім болған заманның ерекшеліктерін ашып, тұлғаларын таныту үшін осындай жан-жақты білімдар болмаса ештеңе шықпайды. Әртүрлі ғалымдар әр жағынан тартқылағанымен тұтастай ашылмайды ұлылық. Осыны терең түсіне отырып тәуекел еткен Ислам сексен жылдық тыйымнан кейінгі қазақ санасының қайта жаңғыруы үшін үлкен игілікті іс тындырған. Өйткені ол дәуірді танысақ, Абайды танимыз. Ал Абайды танысақ өзіміздің жеке тұлға ретінде де, қоғамның мүшесі ретінде де орнымызды айқын аңғарып, кім екенімізді түсінеміз. Әрі алатын үлгіміз де көп. Оның бәрін өздеріңіз оқып аларсыздар деген үмітпен мен бірнеше ғана мысал келтірейін бұл кітаптан.

Мәселен, мені ол замандарда ғалымдар мен ақындарға ел басқартатындығы қатты таңғалдырды. Хан, патша тұқымы болмаған жағдайда да атақты ғалым мен ақын уәзірлік және басқа мемлекеттік қызметтер атқарып, ел тағдырында шешуші рөлдер атқара алған. Сондай-ақ билеушілер жер әлемдегі атақты ғалымдар мен ақындарды жинап (қазіргі АҚШ сықылды), оларды ұлы мұраттарды жүзеге асыруы үшін үзбей қаржыландырып отырған.

Екінші таңғалдырғаны халықаралық, әлде қала ішілік болсын сауданың белгілі бір мөлшері міндетті түрде кітап саудасы болған. Демек, кез келген сауда керуені тауарының едәуір бөлігі кітаптар болуы мемлекеттер тарапынан міндеттелген. Бұл ол заманда рухани құндылықтардың өтімді тауар екенін де көрсетеді.

Содан соң, бүкіл әлем ғылым-білімінің ең үздікері араб тіліне аударылған сол кезде. Әсіресе, грек ойшылдары мен буддизм данышпандарының еңбектері. Білетіндер, тек Аристотельдің «Саясаты», Гомердің «Одиссеясы» мен «Илиадасы» және Эзоптың драматургиясы ғана аударылмай қалған. Басқа философия, астрономия, математика, астрология одан да өзге толып жатқан ғылымдардың ең үздіктері мұсылман әлемінің игілігіне асқан дейді ол кезде. Ал ғалымының да, ақынының да данышпан болып шығуы, Жаратушы мен жаратылысты тану үрдісінің өте жоғары болғандығынан екенін жоғарыда айттық.

Абайдың 1858 жылы небәрі он үш жасында жазған төрт жолында сол ақындардың бірден жетеуі кездеседі.

Физули, Шәмси, Сәйқали,

Науаи, Сағди, Фирдоуси

Хожа Хафиз-бу һәммәси

Мәдәт бер я шағири фәрияд.

Шумақтың төртінші жолы «мендей шайырдың жанайқайына жәрдем бер» дегенді білдіреді екен. Он үш жасар шәкірттің осы жеті ақынды алабөтен бөліп алып медет сұрауы тегін емес, әрине. Болашақ ұлы ақын олардан өзінің жанына жақындықты көре білгендіктен де солай еткен. Исламның өзі айтқандай «Мұның аржағында жеке басының емес, қазағының бақытына жол табу мұраты жатыр».

Сол жетеудің ішінен Фирдоусиді (935- 1020) алайық. Ол атақты «Шахнамасын» неге жазды, қалай жазды? Ислам дінімен бірге басталған тарихтың екі ізі айқын бой көрсетті», деп жазады Жеменей. Оның біріншісі, Ислам дінінің таза қағидасына негізделген мәдени-рухани кеңістік пайда болып, адамның имандана түсуі. Екіншісі, Ислам атымен пайда болған саяси жүйенің адамды иманға емес, дүниеуи құндылықтарға құл еткісі келетінінің көрінісі.

Міне, осы кезде мемлекеттігінің мәдениетінің, төл діндерінің (тәңірлік, зороастризм, манихайлік т.б.) мыңдаған жылдық тарихы бар түркі және парсы халықтарында да жат саяси жүйеге қарсылық тумауы мүмкін емес еді.

«Шахнама» сондай кезеңде туған эпопея. Парсы халқының бүкіл тарихын қамтитын бұл ұлы шығармада түркі халықтарымен соғысы көбірек сипатталғанымен негізінен жаңа арабтық экспансияға қарсылық тұрғысында жазылған. Бір кереметі, осы эпопеясының тууына бүкіл парсы халқы атсалысқан. Басшысы да, қосшысы да. Алдымен басшысы парсы халқының барлық азаттық дастандарын, ауыз екі әңгімелерін жинақтауға пәрмен берген. Ол көп жылға созылып, ақыры жинақ «Шахнама Мансури» деген атпен жарық көрген. Ислам Жеменейдің айтуынша, міне сол қара сөзбен жазылған дастандарды Фирдоуси жүйелеп, жыр жолдарына түсірген. Ал мен оқыған батыстық ғалымдардың еңбектерінде Фирдоуси де парсылық ел билеушілерінің тапсырмасымен қолға алған бұл жұмысты. «Шахнаманы» аттай отыз жыл жазған ақынға бала-шағасын асырайтын қаржы да бөлініп тұрған. Бұл орасан еңбектің соңғы жылдары түркілік Махмұт Газневи билеген жылдармен тұспа-тұс келеді. Газневидің Фирдоусиді қабылдап, оған ақы төлеуге уәде бергені анық. Бірақ ол парсы поэзиясын жақсы көргенімен түркілермен соғыс бейнеленген дастан үшін Фирдоусиге ақы төлегеніне нақты дәлелі болмаған соң күдікпен қарайды батыстық зерттеушілер.

Қалай болғанда да билеушісі тапсырма беріп, әрі қаржыландырып, сауатты патриоттары жинап, ұлы ақыны жырлаған ұжымдық еңбектің тиімділігі орасан зор болып, араб басқыншылығына ұшыраған парсы халқының рухын көтеріп, тілін сақтап қалған.

Фирдоуси парсыларға қалай әсер етсе, Абай шумағындағы жеті ақынның тағы біреуі Әлішер Науаи (1441-1501) түркі жұртына тура солай әсер еткен. Оның өмір сүрген дәуірі Мекемтас Мырзахметұлы айтқандай, қытай иірімінен құтылған түркі халықтары нағыз араб-парсы иірімінде үйіріліп тұрған кезі еді.

Міне, сондай жағдайда Әмір Темірдің шөбересі Үсейін Байқара Герат қаласының билігіне келеді. Бұл өлкеде де парсы әдебиеті мен мәдениетінің ықпалы зор болып, түркі тілі шетқақпайлық көріп тұрған еді.

Түркілердің бағына Үсейін Байқара халық психологиясына әдебиет пен өнердің зор ықпал ететінін жақсы түсінді. Сөйтіп, өзінің досы Әлішер Науаиді мәдениет жөніндегі уәзірі етіп тағайындайды. Уәзірі ақын, ал патшасы ақынға жақын, тіпті тікелей қолдаушысы болып, әдебиет пен мәдениетті қосарлап, дамытқан заман-ай десеңізші! Ондай жағдайда ақын неге барын салмасын! Данышпан неге барын ашпасын! Түркі поэзиясын жандандырып, түркі ойын шырқау биікке көтеріп, түркі рухын аспандатып түркі тілінің бай мүмкіндігін ашып, кең қолданысқа түсуіне әсер еткен Әлішер Науаидің тарихи рөлін бала кезінен-ақ сезініп, өзі де сондай болуға талпынуы біздің Абайдың да данышпандығы-ау!

Монографияда сол замандағы тарихи ахуал, Әлішер Науаидың жырлары кеңінен талқыланған. Сондай-ақ төрт жолдықта аталған қалған бес ақын туралы және олардың Абайға әсері жайында да дәл солай сипатталады. Бірақ, оның бәріне тоқталу шағын мақалада мүмкін емес болса да тағы бір ойшыл туралы айтпай кетуге болмайды.

Ол – Жалал Дауани (1426-1502). Жоғарыдағы ақындардан ерекшелігі бұл ғұламаның есімі Абайдың қырық бір жасында жазған «Интернатта оқып жүр» атты өлеңінде алғаш рет кездеседі. Дәлірек айтқанда «Ғылым таппай мақтанба» деп басталатын екінші бөлімінде. Абайдың Толық адам ілімін ашқан ғалым Мекемтас Мырзахметұлы бұл ілімнің басы:

«Мұны жазған білген құл –

Ғұламаһи Дауани,

Солай депті ол сыншыл.

Сөзін оқы және ойла,

Тез үйреніп, тез жойма,

Жас уақытта көңіл-гүл»,–

деп аяқталатын осы өлеңінде жатыр деп есептейді.

Құдайдың құдіреті Жалал Дауани да әдебиет пен білімге ерекше көңіл бөлген Шираз қаласының әміршісі Жүсіп Жаһаншаұлының уәзірі болып қызмет істеген. Әрі қаладағы Бегі медресесінде ұстаздық қызмет атқарған. Оның даңқы Иран шекарасынан асып, Осман империясына да жеткен.

Жалпы Дауани 106 кітап жазыпты. Оның ішінде философияға, кәламға, сопылыққа, логикаға, мораль мен саясатқа арнағандары да бар. Монография авторы оларды дүниетанымдық тұрғыда сипаттап, әсіресе, «Жалалидің этикасы» деген еңбегіне кең тоқталады. Абай өлеңдерімен үнде скен тұст арын біліктілікпен талдайды.

Дауани дәуірі әл-Фараби дәуірінен көп өзгеше болатын. Бұл кезде үш жүз жылға (750-1050) созылған Ислам Ренессансының дәуірі әлдеқашан аяқталып, ғылым тежеле бастағаны тарихта айқын көрініс тапқан еді. Оған себеп болған да жоғарыда Жеменей атап өткен саяси жүйенің кертартпалығы. Діндегі еркіндікті, қилы көзқарастарға төзімділікті өздеріне төнген қауіп ретінде түсінген жүйе бәріне тыйым салып, қатаң қағидаларға бағындырды. Содан келіп діннің догмаға айналуына қарсылық ретінде дүниеуи тірлікті тәрк еткен сопылық ілім (әл-Газали (1058-1011)), әсіресе, Орталық Азия мен Түркістанда кең қанат жайды. Сондай-ақ бұл дәуірде сүннилер мен шийттердің арасы ұшыққаны сонша жаулыққа ұласып кетті. Әсіресе Исмайыл шахтың (1487- 1524) шеийттік діни ағымды бүкіл Иран жеріне күштеп енгізуі Дауаниге ауыр тиеді. Ол, қуғын-сүргінге ұшырап, ақыры Осман империясын паналап, сол жақта қайтыс болады.

Дауани дүниетанымының ең басты ерекшелігі сопылыққа соншалықты іңкәр болып, көптеген еңбек жаза отырып, өзге сопылар сияқты бұл дүниені тәрк етпеуі. Өйткені адам зат пен рухқа қатар тәуелді екенін жақсы түсінген. Ең бастысы, адам екеуінің таразы басын тең ұстап, теориялық ақылының қуаттылығын практика жүзінде көрсетіп отыру керек деп есептеген.

Сондықтан да ол этика, мораль және басқалармен бірге экономикаға да айрықша көңіл бөлген. Дауани экономика еркін болуы керек, әрі адамды қанамауы тиіс деген. Бодансыз экономиканы білімді, тәрбиелі азаматтар жасайды деп есептеген.

Абай болса, тән қанағаты мен жан қанағатын тең ұстауға ерік-жігері жететін азаматтар ғана білімі, тәрбиесі арқасында жан-жақты дамып толық адам деңгейіне жететінін айтқан.

Жеменей еңбегінде Дауани мен Абайды салыстырған көп қызықты жолдар бар. Оның бәрін сипаттау керек болмас. Сол сияқты Абай шығармаларында кездесетін Зәһиреддин Мұхаммед Бабыр (1483-1530) мен оның атақты шығармасы «Бабырнама» және Соппы Аллаяр (1632-1721) туралы да монография авторымен қосарлана талдамаймыз. Сөйтіп, Абайтаудың бержағына өтіп, бұл еңбектің бүгінгі ұрпақ үшін өте-мөте маңыздылығы неде деген сұраққа азды-көпті жауап берумен шектелеміз.

Мақаланың бас жағында сан-сапалақ идеологиялық басқыншылыққа ұшыраған біздің санамыздың аталаға айналғанын айтқан едік. «Дос жылатып айтатындықтан» да солай етке н болатынбыз.

Хош, араб-парсы иірімінен кейін біз Ресей арқылы батыс иіріміне түстік. Араб-парсының сөздерін төл сөзіне айналдырып, сіңіріп алған халқымыз жаңа басқыншыларға оны істей алмады. Қайта басқыншылар бұл жолы өз тілдерінің заңдарын күштеп енгізіп, біздің тілімізді жұта бастады. Дінімізден мүлдем айырып, Құдайсыз етті. «Советтік өмір салтын енгіземіз, сөйтіп біртұтас совет халқын құраймыз» деген ұранмен діл-менталитетімізден де жұрдай қылып, іс жүзінде орыстандыра бастады. Осы сұмдықтардың басын Абай көрді. Көрді де халқының жұтылып кетпеуінің жолын іздеп жанталасты.

Тарихқа үңілсек, алып империя ыдырағанда оның әр түкпірінде пайда болатын мемлекеттер таңдайтын жол төртеу-ақ екен. Оның біріншісі – өткеніне оралу, екіншісі – өткенін тәрк етіп, әсіре жаңашылдыққа ұрыну, үшіншісі – шекарасын тас бекітіп өз қазанында қайнау, ал төртіншісі – өткенін негіз ете отырып, өзгелердің жақсысын сіңіру арқылы түлеу, жаңару жолы. Әрине, ол жолдарды таңдауда сол мемлекеттің халықтық құрамы, діні, ділі даму деңгейі, тіпті географиялық жағдайы да шешуші рөл атқарады. Қазақ үшін ең қолайлысы төртінші жол болды. Бірақ біздің бір кінәратымыз ұлттық болмысымыздың қазығы босап қалған- ды. Оны нығайту үшін өз қазанымызда өзіміз қайнап алатын мүмкіндігіміз болмай, «көш жүре түзеледінің» керімен тәуелсіздіктің керуенін тарта жөнелдік. Бірақ, санамыздағы сапалақ, ділімізге жабысқан жалтақтық, пиғылымызға кіріп алып тек өзіме болсын деген дүниеқоңыздық ұлттық болмысымызды жегідей жеп келеді. Сыбайлас жемқорлықтың тыйылмауын, ана тіліміздің өз тұғырына қонбауын, көп салада орын алып жатқан көзбояушылықты басқаша түсіндіру мүмкін емес.

Осы кесір-кесапаттардан халқын сақтап қалудың жолын Абай көрсеткенін білеміз. Тіпті, айқайлатып айтамыз. Ал соны нақты іске асыруға келгенде бәріміз де сырғақсып кетеміз.

Рас, көптеген Абайтану орталықтары мен институттары ашылып, ұлы ақынды оқытудың бағдарламалары жасалып, кітаптар бұрқырап шығып жатыр. Бірақ Абайтаудың аржағы мен бержағын с алыстырмалы түрде білме с ең ол бастамалардың сәтті бола қоюы қиын. Ислам Жеменейдің біз сөз етіп отырған екі кітабы сол Абайтаудың аржағы мен бержағын салыстырмалы түрде ашқан. Тіл білетіндіктен де, екіншіден көп ғылымнан хабары мол болғандығынан да солай ете алған бұрын-соңды Абайтануда (бәлкім қазақ әлемінде) кездеспеген бірегей еңбек.

Исламның мектепті, жоғары оқу орнын парсы тілінде оқыса да ана тілінде осындай еңбектер жазуы орыс тілді отандастарымызға үлкен үлгі. Ал бұл еңбектерінде философия, психология, дінт ану және басқа ғылымдардың ұғымдарын қазақи иірімдерімен бере білуі өзгелерге де үлгі. Сондықтан бұл еңбектер мемлекеттік тапсырыспен шығып, еліміздің түкпір-түкпіріне тараса, берер пайдасы әлдеқайда мол болар еді. Өйткені Ислам Жеменейдің бұл еңбектерін оқыған адам Абайды шын мәнінде ұғынып таниды. Ал Абайды таныса өзінің және халқының кім екенін шежіре арқылы ғана емес, ақыл-ой тарихы арқылы да таниды. Меніңше, қазір қазаққа ең жетпей тұрғаны осы шежіре арқылы атасын табу емес, Абай арқылы ұлттық болмысының темірқазығын тауып, соған байлану. Міне, сол темірқазыққа байланып алғаннан кейін, жаттың жақсысын жалықпай сіңір. Одан ұлттық болмысың әлсіремейді, қайта одан әрі қуаттана түседі. Сондықтан бір заманда: «Ұлытауға шықтың ба? Ұлар етін жедің бе?» деп серттескен қазақ ендігі жерде:

Абайтауға шықтың ба?

Өзің кімсің? Ұқтың ба? – деп бір-бірінен сұрап, серттессе болады.

Елен ӘЛІМЖАН,

жазушы.

Тараз қаласы.