ӘЛ-ҒАЗАЛИ ӘЛЕМІНДЕГІ ДАНАЛЫҚ ДАРАҒЫ

ХІ ғасырда аты әлемге кеңінен танылған ислам ғалымы, ұлы ойшыл, энциклопедист-ғалым имам әл-Ғазалидің қалам тартпаған саласы жоқ шығар, сірә. Жасыратыны жоқ, ол көптеген даулы мәселеде де аты аталып жатады. Соның бірі – «Философтарды қирату» атты еңбегі. Бұл шығармасы ғасырлар бойы философтар мен ислам ғұламалары арасында дүркін-дүркін сөз болып келеді. Бұл жерде біз әл-Ғазалидің дүниетанымын толық түсінуіміз шарт. Негізінен, имам әл-Ғазали философтарды соншалықты жек көрмеген. Тек кейбір фактор бойынша сынағаны рас. 

Өткен мен бүгіннің бар асыл қазынасы кітап қорын сақтап келе жатқан Ұлттық кітапхананың сирек қорында ғұламаға қатысты сирек кітаптар бар екенін айтқымыз келеді. Сирек қорда ХХ ғасырдың алғашқы ширегінде Мысырдың «Ғамара», «Хайрия» баспаханаларынан басылып шық­қан әл-Ғазалидің әйгілі «Ихия улум-ид-дин» еңбегінің бірнеше данасы сақтаулы тұр.
Қауырсын қаламының сәулесі барша әлемге ғылым нұрын шашқан имам әл-Ғазали 1059 жылы Иранның Тус қаласының маңында дүниеге келген. Балалық шағында әл-Ғазали әкесінен жастай айырылады. Әкесі жан тәсілім етер алдында әл-Ғазали мен оның ағасы Ахмадты тәрбиелеуді сопылық көзқарасты ұстанушы өзінің досына аманат етіп қалдырады. Уақыт өте келе оның бауыры үлкен сопы, тақуа және ақын болып жетіледі.
Әл-Ғазали өзінің бауыры туралы «ол нені іздеді, сол нәрсені тапты» деп зор мақтанышпен жазады. Көп уақыт өтпей әкесі қалдырған мұра таусылып, балаларды мешіттің тәрбиесіне өткізеді. Тус қаласында әл-Ғазали алғаш рет «Фиқһ» туралы білім алып, содан кейін Джурджанға аттанады. Бес жыл бойы діни білім алған ол еліне қайтады.
Осы орайда мына бір оқиғаны назарларыңызға ұсынсақ. Елге қайтар жолда оның керуеніне тонаушылар шабуыл жасайды. Әл-Ғазали оларға ұзақ жылдар бойы еңбегінің арқасында жасалған дәптерлерінен басқасының барлығын беруге дайын болады. «Джурджанға келгендегі жалғыз мақсатым осы дәптерлерде жазылған білімім еді!» – дейді. Сол кезде тонаушылардың басшысы дәптерлерін қайтарып беріп, бозбалаға мысқылдап: «Алған біліміңді жадыңа сақтап алудың орнына, сен оларды қағаз бетіне қалдырыпсың ғой!» – дейді. Әл-Ғазали үшін бұл жағдай «жоғарыдан келген ескерту» секілді болады. Осыдан кейін алдағы үш жыл бойы дәптерлерін толығымен жаттап алады.
1080 жылы сол уақыттағы маңызды мәдени орталықтардың бірі Нисабурға келген әл-Ғазали танымал ислам ғалымдарының бірнешеуімен танысады. Солардың қатарында «Каламның» атақты ғалымы әл-Харамейн Имам аталып кеткен әл-Джұайни да бар болатын. Ұзақ жыл бойы әл-Ғазали одан білім алып, оның талантты оқушыларының бірі болады. Нисапурда білім ала жүріп, бір уақытта ол танымал Әбу әл-Қасым Құшайри сопының дәстүрін жалғастырушы Әбу Әли әл-Фармади шейхпен де танысады.
1085 жылы әл-Джұайнидің өлімінен кейін әл-Ғазали Бағдатқа көшіп келіп, селжұқтардың елшісі Низам әл-Мүлкпен танысады. Ғалымдарға қолдау көрсететінімен танымал елші әл-Ғазалиді «Низами» университетіндегі «Калам» бөлімшесін басқарушы етіп тағайындайды. Басшы үшін жас ғалымды қолдаудың маңыздылығы, ең алдымен, мына себепке байланысты еді: әл-Ғазали сүниттік мектепті қолдаушы және ол философияны қолдану арқылы мемлекетті шииттер жүргізген насихаттан қорғайды деп үміттенді. 300-ге жуық шәкіртіне ислам ғылымдарынан сабақ бере жүріп, әл-Ғазали перипатетикалық ислам философиясымен танысып, өзінің атақты кітаптары «Философтар мақсаты», «Философтарды күйрету» атты трактаттарын жазады. Осыдан кейін «Хорасан Имам» титулына «Ирак Имам» атағын қосады. Мектептің танымал, беделді ұстазы әл-Ғазали 36 жасқа толған шағында өзін, әлемді, ондағы бар мәселелер туралы білімді тынымсыз ізденіп, терең рухани дағдарысты басынан кешіреді. Әлемді зерттеу мен сыни ойларға бейім әл-Ғазали өзінің көзқарасының дұрыстығына, өмірінің мағыналылығына, ақиқаттылыққа күмән келтіреді. Өмірлік мақсатын іздеумен шаршаған ғалым, рухани ауруына шипа іздеп, Құдіретті Алладан көмек беруін сұрайды. Ақыр аяғында, ол тыныштықты аскеттік өмір сүру салтынан табады.
1095 жылы әл-Ғазали отбасын барлық қажеттілікпен қамтамасыз етіп, жанұясы мен ұстаздық қызметін ағасы Ахмедке қалдырып, аскеттік өмір сүруге бел буады. Ол Сирияға саяхат жасап, Иерусалим, Александрия, Мысыр, Мекке мен Медине қалаларын да аралайды. Тақуалық өмір сүру салтын ұстанған әл-Ғазали жат қоғамға «сыртынан» көз жүгіртуге және XII ғасырдың басында ислам қоғамы душар болған әлеуметтік-мәдени дағдарысты шешу жолдары мен әдістерін ойлап табуға мүмкіндік алады. Дәл осы кезеңде «Дін жайлы ғылымдардың тірілуі» атты еңбегін жазады. Левант елдері мен Иерусалим қаласында ол біршама уақыт болып, жергілікті тұрғындарға дәріс береді және айналасындағылардың өтініші бойынша шағын көлемді трактаттар құрастырады. Соңында он бір жылдық саяхаттан кейін өзінің туған қаласы Тусқа келіп аялдайды. Бірақ біраз уақыт өткеннен кейін сопылардың танымал өкілдерімен «рухани жетекшілер тобы» ақылдаса отырып, Нисапур университетінде дәріс беруін қолға алады.
«Ислам әлемінің төлқұжаты» деген жоғары мәртебеге ие болған Имам әл-Ғазали: «Ертеректе ғылымды жоғарғы әлеу­меттік мәртебеге қалай қол жеткізуге болатынын үйрету мақсатында оқытатын едім, ал қазір кез келген мәртебеден бас тартып, білімді болуға шақырамын», – дейді. Бұл ұзаққа созылмады. Үш жыл өткен соң ол өзінің туған қаласы Тустағы оқшауланған өміріне қайтып оралып, сопылар мен «Фиқһ» шәкірттері үшін арнайы медресе ашады. Етене жақын шәкірттеріне дәріс беруін жалғастыра жүріп, кітаптар құрастырады және өзі де рухани жетекшілерінен сабақ алуын тоқтатпастан, 1111 жылы дүниеден өтеді. Мезгілінен бұрын келген қаза болғанына қарамастан, ол ибн Сина секілді өз дәуіріндегі көптеген ғылым салаларында – «Фиқһтен» бастап астрономияға дейін беделге ие болды. Өзінің білімді тұлға ретінде қалыптасуының және антика философиясының алдында түпнұсқалы ислам ойларын қорғап, барлық күшін сарп еткенінің арқасында оны лайықты түрде «Хүджат әл-Ислам» («Исламның дәлелдері») деп атайды. Оның И’хйа’ ‘улум ад-дин» («Дін жайлы ғылымдардың тірілуі») атты трактатының идеялары әртүрлі сопылық тариқаттарға, мысалы, «Шазилият» (Сол. Африка) пен «Айдеруссият» (Йемен); сонымен қатар ірі сопы Абд әл-Кадир әл-Гейляниге де ықпалын тигізді. Осыдан бастап сопылардың арасында: «Білімді әл-Ғазалиден, руханилықты әл-Гейляниден ал, эмоциялық толқуды Баязид әл-Бистамиден алу қажет» деген ұғым қалыптасты. Сонымен қоса Фахруддин ар-Разиге, Асируддин әл-Ахбариге, Мухаммад бен Намавер әл-Хунджиге, кейінірек Әли ибн Омар әл-Катиби әл-Казвини, Кади Байзауи, Саадетддин әл-Тафтазани және Сайида Шерифа әл-Джурджанилерге маңызды әсерін тигізді. Еуропада оның еңбектерінің әсерін Фома Аквинский мен Раймонд Мартинидің шығармашылығынан байқауымызға болады. Олар әл-Ғазалидің идеяларын перипатетизмнің кейбір көрініс­терін сынау барысында қолданған. Жаңа замандағы Батыс Еуропаның түгелге жуық ойшылдары әл-Ғазалидің еңбектерін білгенін атап өткеніміз жөн; 50-ге жуық әртүрлі деңгейдегі Батыс ойшылдары оның идеяларын тереңірек зерттеген және қолданған. Оған мысал, Аугустин Нифо өзінің кітаптарында әл-Ғазалидің есімін 11 рет көрсетеді.
Әл-Ғазали өмірінің соңына дейін еңбек етіп, діни ғылымдарға, сопылыққа, этикаға, философияға, астрономияға және басқа да ғылым салаларына арнап екі жүзден астам кітап жазып қалдырды. Солардың арасында кеңірек танылғандары «И’хйа ‘улум ад-дин», «Мишкат әл-а’нвар» («Жарық қуысы»), «Әл-мункиз мин ад-далял» («Адасудан құтқаратын кітап»), «Тахафут әл-фалясифат» («Философтар ұстанымының құлдырауы»), «Макасид әл-фалясифат» («Философтар мақсаты») болып саналады.
Әл-Ғазали өмір бойы ойдың нақты исламдық жүйесін құрастыруға талпынып және оның көмегімен исламға жат интеллектуалды ағымдарды сынаумен болды. Басқа барлық сұрақтар секілді эпистемология мәселесін әл-Ғазали, ең алдымен, дүниетаным ұстанымы, Құран мен пайғамбар (с.а.с.) сүннетінің терминдері арқылы қарастырды. Осыған қарамастан, әл-Ғазали еңбектері өзінің дәуіріндегі және ислам әлеміне енген грек философиясы мен логиканың аристотельдік концепцияларына байланысты философиялық және теологиялық пікір сайыстарда көрініс тауып отырды. Сондықтан әл-Ғазали эпистемологиясының қайнар көзі болып Құран мен сүннеттің қатарында үшінші өз дәуіріндегі философиялық дәстүр саналады.
Имам әл-Ғазали өз еңбектерінің бірінде асау өмірдің кең арнасына еніп келе жатқан жауқазын жас толқынға арнап 8 түрлі кеңес жазады. Олар:
Біріншіден, дау-жанжал мен дискуссиядан аулақ болу керек. Тек адамдарға ақиқаттың маңыздылығын түсіндіріп, жеткізу мақсатында осы жолды қолдануға болады. Адамдардың алдыңғы қатарында жүруден бас тарту керек, әйтпесе қызғаныш сезімі туындауы мүмкін. Бұл мәселеде дәрігер секілді болу керек – дәріні тек ауруына көмектесетін адамдарға беру қажет.
Екіншіден, өзің қолданбайтын заттарды насихаттаудың қажеті жоқ, өйткені сөйлеген кезде сөзің шынайы болмайды, әрі адамдар алдында тұтыға бастайсың.
Үшіншіден, билік басындағы адамдармен қарым-қатынас жасаудан аулақ болу қажет, өйткені бұл жағымпаздықты көрсетеді.
Төртіншіден, биліктегі адамдардың сыйлаған сыйлығын алудың керегі жоқ, өйт­кені оларға тәуелді болып қаласың.
Бесіншіден, өзіңнің құлың саған қалай қатынас жасағанды қаласаң, Құдайға да өзің дәл солай қарым-қатынас жасауың керек.
Алтыншыдан, өзіңді қалай жақсы көрсең, басқа адамдарды да солай жақсы көруге тиіссің, сонда ғана сенің сенімің толыққанды болады.
Жетіншіден, сенің жасаған істерің жүрегіңді жағымсыз қалаулардан тазартуға көмектесетіндей деңгейде болуға тиіс.
Сегізіншіден, өмір бойына жететін байлық жинаудың қажеті жоқ.
Сегіз өсиет дәл бүгінгі қоғамда кездесетін әдеттер қатарында. Данышпанның даналығынан сырт айналған мына біздің қоғамның рухани дағдарысқа ұшырауының басты себебі осында болса керек. Бұл сегіз қағидадан Хакім Абайдың жұртшылыққа кеңінен таралған «Ғылым таппай мақтанба» атты өлеңінен бірді-екілі өзіндік ұқсас­тықтарды аңғарамыз.
Шынында да, Шығыстың қай ойшылын алып қарастырсақ та, қазақ философиясындағы өзіндік әсерді анық байқаймыз. Яғни Шығыс ойшылдарынан түскен алтын сәуле саңылауы түрік халықтары, оның ішінде қазақ халқының дәстүрлі философиясына елеулі әсер еткені жасырын емес.
Әл-Ғазали төзімділік мәселесі жөнінде де біраз сөз қозғайды. Әл-Ғазалидің «дінге сенбейтін адамдар» статусына дінге сенетіндер мен мұсылман сенімінің қолдауымен жүретіндер ғана емес, сонымен бірге исламның ақиқаттылығын білуге ешқандай мүмкіншіліктері болмаған адамдар да жатқызылмайды. Оның айтуынша, «Мұсылмандармен байланыс орната отырып, исламның пайғамбары (с.а.с.), оның құндылықты қасиеттері мен ғажайып жайттарды жасай алатыны жөнінде естіген адам келесі өмірінде құтқарыла алмайды және «кафарат» («дінге сенбейтін адам») болып саналады. Ал Мұхаммед пайғамбар (с.а.с.) туралы естіп, бірақ оның жоғарғы қасиет­терін білмесе немесе пайғамбар (с.а.с.) туралы мәліметтерді бұрмалап және мұсылмандарға қарсы бағытталған ақпаратты жорықтың құрбаны болса, Құдіретті Жаратушының шексіз шапағатымен кешірімге ие болады немесе олар осы дінді толық зерттеуге итермелейтін ешқандай ақпарат алмаған. Сондықтан мұсылмандардан жырақ елде тұратын христиандардың көпшілігін тозаққа баратындар деп есептеуге болмайды. Құдай мен Ақирет күніне сенетін кез келген адам міндетті түрде ақиқатты іздейтін болады. Егер ақиқатты іздеу жолында қолынан келгеннің барлығын жасап, бірақ оны таба алмай өліп кетсе, онда ол адам Құдіретті Жаратушының шексіз мейіріміне бөленеді». Яғни әл-Ғазалидің бұл даналығы да бүгінгі әлемдік діни проблемалардың шешімі емес пе?
Әл-Ғазали сопылық философиясының дамуына зор үлес қосты. Оған дейін сопылықты көптеген мұсылмандар қабылдамады және «ресми» ислам ғылымының деңгейіне әзер көтерілді. Әл-Ғазали осы «Ислам дәлелін»  қабылдап қана қоймай, өз өмірінде сопылықты белсенді тәжірибеден өткізді. Әл-Ғазалиден кейін ислам ғұламаларының көпшілігі философ секілді барлық сұраққа екіжақты қарауға тырысты. Балалық шағынан бері сопылық дәстүрмен жақын таныс әрі осы ғылым саласының шеберлерінен «Сопылық» туралы дәріс алған әл-Ғазали сонда да «Калам» ғылымы мен әртүрлі философиялық мектептерді оқу арқылы Ақиқатты табуды көздеді. Қандай ғылымды тереңдетіп оқыса да, іздегенін таппаған әл-Ғазали «сопылық» ғылымын зерттейтін болып шешеді, алайда оны теоретикалық сараптау жолымен жүзеге асырудың мүмкін емесін түсінеді де, ол үшін өзі уақытша сопы болып көруге тырысады. Сырқат адам басқа адамның сырқатын қалай түсінбесе, «сопылықтың» мәнін осы тәртіппен жүрмейтін адам да түсінбейді.
Біз осы зерттеуді жазу барысында әл-Фараби мен әл-Ғазалидің ұқсастығын таптық. Ол қандай ұқсастық десеңіз, екеуі де қызмет қуып, шенді болып, ауқатты ғұмыр кешуді әсте қаламаған. Керісінше, әр жердің өркениет іздерімен жүріп отырған. Әл-Ғазали де 1095 жылы «Бағдаттың ең керемет ұстазы» деген атақтан бас тартып, қарапайым өмір сүре бастайды. Бұған себеп болған «сопылық» ғылымдары саласында оның алғашқы мәнді тәжірибесі еді. Жинаған тәжірибесінің арқасында ол ғылыммен Жаратушының ризалығы үшін емес, марапат пен даңқ үшін айналысып жүргені туралы субъективті тоқтамға келеді.
Әл-Ғазали Исламды «ортақ» түсіну керектігі туралы айтады, өйткені Шариғат пен «сопылық» бірін-бірі толықтырып отырады. Дәл осы ұстанымды әл-Ғазалиден бұрын өмір сүрген сопылықтағы танымал ғалымдар Харис әл-Мухасиби, Джунейд әл-Бағдади, Әбу Наср Әс-Саррадж т.б. қолдаған болатын. Осы түсініктің шеңберіндегі «сопылық» – болмыстың материалды емес жақтарын үйренуге шақыратын және осының көмегімен мұсылмандардың рухани өмірін жоғарғы деңгейге жеткізу, ислам үшін маңызды қағидалар Құдайға деген қарым-қатынасын тереңдету және бірқұдайлық принципін сезімдік-интуитивті түсіндіруді көздейтін ислам «өлшемдерінің» бірі. «Егер «Калам» исламның диалектикалық философиясын немесе «таухидті» (бірқұдайылық) дәлелдейтін және оқытатын таза философиялық әдістерді жасап шығарған болса, ал «Фиқһ» мұсылмандар қоғамының мәселелерін шешуге тырысты, «сопылық» болса сезім арқылы құдайтанудың – гнозис күрделі мәселелерін тәжірибе арқылы ғана емес, теоретикалық тұрғыдан да түсіндіруге талпынды. Алайда әл-Ғазали бойынша, жасанды «сопылық» құқық жүйе­сі ретінде саналатын «фиқһтің» немесе философия жүйесі ретінде «Каламның» белгілеп қойған шекараларынан ешқашан асып кетпеуі керек. «Сопылық» оларға қарсылық көрсетпеу арқылы мұсылмандар өмірінің басқа саласымен – «жүрек өмірі», яғни руханилықпен айналысады», – деген тұжырымды Ислам философиясын ұзақ жылдардан бері зерттеп келе жатқан профессор Ж.А. Алтаев зерттеулерінде ашып жазады.
Әл-Ғазали адам мәселесін қарастыру барысында пайғамбардың жазып қалдыр­ған хадисіне сүйенеді, онда Алла адамды «ар-Рахман бейнесі бойынша» жаратты, яғни «Мейірімді Құдайдан» деп айтылған. Бұл хадис Құдайдың жаратқан иерархиясына адамның ақыл-парасатымен сенетінін көрсетеді. Адамның жаны бағалы немесе табиғатқа тиесілі денеге қарағанда, Қасиет­ті Болмысқа байланысты: «Міне, сенің Билеушің деді періштелерге: «Мен адамды балшықтан жаратамын. Мен оған бет-әлпет беріп, Өзімнің жаныммен дем берген кезде оның алдында тізерлеп бас иіңдер» (38: 71–72). Сократ секілді, әл-Ғазали де адамды алдымен өзінің жанын тазартып әрі танып алуға шақырады. Ол бір уақытта дуа­лист, бірақ дененің маңыздылығын теріске шығармайды. Егер адам Жерге келу арқылы душар болған дүниелік өмірдің сыни объек­тісі, ең алдымен, оның жаны болса, бұл денелік болмыстың еш маңыздылығы жоқ деген сөз емес, керісінше, дәл осы дене адамзат жанының басым сынақ алаңы мен этикалық көрінісінің орны болып саналады. Сонымен қатар дене жанды көтеріп жүреді, оның өзіндік қажеттіліктері бар, сондықтан медицина мен құқық біздің өмірімізге өте қажет.
Бірақ Құдайдың әмбебапты, абсолютті еріктілігіне бағыну қажет болса, онда нәтижелі этикалық жүйе нормативті болмай ма? Ғасырлар өткеннен кейін И.Кант айтқан осы қауіптілікті әл-Ғазали сол кезде түсінген болатын. «Егер бізге қандай да бір тираннан қашып келе жатқан бір адам жолығып, біз оған көмек көрсетсек, сосын біз сол бақытсыз адамды іздеген тиранға оның қайда екенін айтпасақ, күнә жасағандай болмаймыз ба? Бұлай жасасақ, жалған сөйлегеніміз болмас, алайда ақиқатты айту арқылы қашқын адамды іздеуші зұлымға қайтадан оның үстінен әділетсіздік орнатуына біз себепкер боламыз. Бұл мәселенің шешімі ойшылдың ойынша, «а’зимет-рұқсат» (шешім қабылдау (Ақиқат жолымен соңына дейін жүру ұғымы) мен босаңсу (не жеңіл соны таңдауға рұқсат) болып саналады. Үлкен зұлымдықты жасамас үшін кішісінің өзін жасамау этикалық тұрғыдан дұрыс болады, «босаңсу» шартына да сәйкес келеді. Алайда өте көп адам бұл ұғымды дұрыс пайдаланбайды. Үлкен қылмыс жасамау мақсатында емес, өздерінің жануарға тән қалауы мен мінезін орындау мақсатында қолданады», – деген тұжырымды алға тартады.
Демек, адамның іс-әрекеті олардың жасаған жағдайына қарай жақсы не жаман болып саналмайды. Дж.Стюард Милл, Дж.Локк және Д.Юмның ойларын бірнеше ғасыр бұрын білген ол «адам көбінесе, прагматикалық және эгоистік талпыныстарына байланысты әрекет етеді», – дейді. Тіпті адамның альтуристік талпынысының өзі оның эгоистік ойының ықпалына ұшырайды деп санаған.
Қысқаша айтсақ, оның мақсаты діни идеалға телімей, ешқандай адам өздігінен нақты іс-әрекет жасай алмайтынын көрсету еді. Бұл жағынан әл-Ғазали мен Б.Паскальдың идеяларының арасында қызықты параллельдік бар. Бәрімізге таныс Паскальда мынадай идея бар: егер келесі өмір мен Құдай жоқ болса, онда дінге сенетін адам да, сенбейтіні де келесі өмірінде еш нәрсе жоғалтпайды; егер келесі өмір шын мәнінде болатын болса, онда сенім білдірмейтін адамның үлкен қателік жасағаны. Әл-Ғазали де Хазіреті Әлидің бір атеиспен келесі өмірдің бар екеніне талас тудырып келген келесі сөзін беру арқылы дәл осыны айтады: «Егер бұл жағдай сенің ойлағаныңдай болса, онда біз барлығымыз тозақтың жазасынан құтыламыз – сен де, мен де. Бірақ егер барлығы менің айтқанымдай болса, онда сен ең қатал жазаға ұшырайсың, ал біз, сенім білдірушілер, одан құтқарыламыз».
Ойшылдың айтуынша, тағы бір деталь – Алла адамдарды жазалауға немесе мадақтауға міндетті емес, сондықтан адамның қандай да бір әрекеті Жаратушыны біреуді жазалауға «міндеттейді» деп айтуымызға болмайды. Дәлірек айтатын болсақ, этикалық және этикалық емес әрекеттер Құдайдың бұйрығымен, яғни жоғарыдан жіберілген діни заңдармен анықталады.
Осылай ойлау арқылы әл-Ғазали, этика философиясы мен діни-сопылық философияны жүйелі әрі анық және бір уақытта терең стильді қолдана отырып, екеуін біріктіреді және этика философы ретінде барлық Орта ғасырдағы Шығыс мұсылмандарының арасында жоғарғы атаққа ие болады.
Ислам ойшылдарының арасынан маңыз­ды орын мағыналығы жағынан ибн Синаның ықпалынан кем түспей, әлемдік философияның дамуына өз ықпалын жасаған философ Әбу Хамид Мұхаммет әл-Ғазалиге тиесілі. Әл-Ғазали Джунейд әл-Бағдади, Рабиа мен Шибли идеяларынан көрініс тапқан ерте ислам сопылығының рухани құндылығын исламның дәстүрлі және консервативті әлеуметтік-құқықтық аспектілерімен біріктіре алған мықты тео­ретик болды. Философиямен айналысу оған «Сопылық» метафизикасының терең философиялық санасына негізделуге мүмкіндік берді. Негізінен алғанда, әл-Ғазали – исламдық мәдени-философиялық қайнар көздер – Құран мен сүннет және ірі ислам пайғамбарларының өсиеттеріне сүйене отырып, Құран философиясының негізін қалаушы. Оның барлық еңбегінің ортақ кілті болып исламның орталық идеясы – қатаң бірқұдайлық, Құдіретті Алладан басқа ешқандай болмысты мойындамау болып саналады. Сонымен қоса әл-Ғазали өз дәуірінің мұсылмандарына гнозис мәселесіне дұрыс ойланып-толғанудың нәтижесінде қадам жасау керегін және «махаббатқа» ие болу, күнәларды кешіру секілді ойларға шырмалып, өзінің замандас-сопылары жіберіп алған күнделікті діни тәжірибедегі әлсіздікке жол бермеу керек екенін тағы бір рет көрсетіп кетті. Ол бір уақытта замандастары мен ізін басушы шәкірттеріне болмыстың құпия аспектілерін ашу, махаб­бат секілді ұғымдар ислам мәдениетінің ажырамас бір бөлігі екенін түсіндіруге тырысты.
Өкінішке қарай, кейбір мамандар ойшылдың философияға қатысты көзқарасын дұрыс талдамай, әл-Ғазалидің кейбір философтарға қарсы көрсеткен сынын сылтауға ала отырып, оны философияның «жауы» деп санайды. Олардың ойынша, басқа да себептермен қосылып, бұл жағдай мұсылмандардың философиялық және рационалды ғылымдарға деген қызығушылығын суытып жіберді. Алайда әл-Ғазалиден ХVІ ғасырға дейін жалғасқан ислам ғалымдарының астрономия саласында «алтын ғасырға» жеткен үлкен ғылыми прогрестері біздің мұндай тұжырымға күмәндануымызға себеп болады. Керісінше, әл-Ғазали философиялық әдістер мен дәлелдерді белсенді қолданып отырғандықтан, өзінің эпистемологиялық қайнар көздерімен қатар, дүниені логикалық тану нәтижесін ғана емес, сонымен қоса тылсым күш, яғни уахи арқасында алынған ақпараттарды мойындауының әсерінен болар Құран дін философиясының бірінші өкілі болып саналды.
Адамзаттың небір қатерлі жараларына ем болып келе жатқан қасиетті исламның «төлқұжаты» деген мәртебелі атаққа ие болған дін данышпаны, пайымы терең ойшыл имам әл-Ғазали әлеміндегі даналықтың дарағы сонау Адам атадан бастап, орта ғасырда ғұмыр кешкен Шығыс ойшылдары мен түрік даналары Қорқыт, әл-Фарабилермен, Ясауи Хакім аталардан жалғасып, кешегі Абай, Мәшһүр Жүсіп, Шәкәрімдерге жеткен ой тұңғиығының баршасы қасиетті мөлдір бұлақтан алтын тамырлар нәр алады. Сондықтан да біз оларды оқыған сайын бір-біріне ұқсас тың да ғажайып ғаламаттарға куә болып жатамыз. Бұл жерден шығар түйін бізге дейін ғұмыр кешкен данышпандарымыздың пікірін бір-біріне қарсы қойып, пікір қайшылығын тудыруымыз олардың алдында күнәлі, кейінгі ұрпақ алдында кінәлі етуден басқа абырой әкелмейді.
Иә, олардың шығармашылығында кей-кейде бір-бірін сынағаны бар шығар, олар өз сынымен өзгеге үлгі көрсетуді ғана мақсат етті емес пе?
Демек, қасиетті шыңырау кәусардан нәр алып отырған Шығыс ойшылдарының ой ұшқындары қашанда бір-бірін толықтырып отырады. Сол арқылы әлемдік өркениетте дес бермей, бүгінмен бірге өмір сүріп жатыр.

Қанат АЛТЫНБЕК
Ұлттық кітапхананың
Ғылыми-әдістемелік
қызметінің маманы

https://anatili.kazgazeta.kz/news/63511