Бір бүйір ойлар

БІР КӨКЕМІЗ БАР ЕДІ…

Ілгеріректе (әрине, осы заманда) бір көкеміз болды. Өзі талай жыл газет кемірумен тісі сарғайған құрметті ардагеріміз де еді. Сол кісінің зейнетке шыққаннан кейінгі жерде өзі қызмет еткен газеттің редакциясына бас сұққанын көрген де, естіген де адам жоқ. Бірақ, көз таныс журналистерді жұмыстан қайтқандарында сыртынан бақылап, алда-жалда біреуін көре қалса тоқтатып, әңгімелескісі келіп, редакцияның қарсы бетіндегі гүлзар маңында әрі-бері теңселіп жүретін де қоятын.

Көз таныстарымен кездескенінде қоятын сұрағы да біреу ғана. «Газетіңдегілердің бәрі аман ба, кім өлдіден» әріге бара қоймайды. Содан да бұл жайды білетіндер ол кісіні орағыта өтіп кетуге тырысатын. Бірде… әлгі жерден «сақтана» өтіп бара жатқанымызда көкеміздің қапелімде бір жағынан шыға келіп, шап беріп қолтығымыздан ұстай алмасы бар емес пе? Сол сәтінде-ақ ол баяғы белгілі «әлеулайымына» басты: «Иә-ә, редакцияда кім өлді? Бәленше-түгеншелер аман ба?».

Әрине, ол кісінің мұнысы кім-кімді де тітіркендірмей қоймайды. «Өзгеге өлім тілегенше, өзіңе өмір тіле» дейді емес пе? Мұны көкеміз пәруайына да ілмейді.

Міне, осылай жай-күй сұрасатын көкеміз де біраз жыл бұрын өмірден озды. Әнебір әпенділеу қылығы есімізге түссе, езуімізге еріксіз күлкі үйіріле кетері бар әлі де…

ҚАЗАҚТЫ ҚАППАЙТЫН ИТ

Бұл бертінде болған жай. Бірде аулада салқындап отырғанымызда, әрі өткен, бері өткенге арпылдай шапшып тұрған көршіміздің алапай тұқымды дәу төбеті шынжырынан босап кетіп, сол бетте бізге қарай туралай ұмтылса болар ма? Анадай жерде өнебойы көкөніс сатумен отыратын ит иесі қызылшырайлы келіншекке шағынып, көмек сұраудан басқа амал қалмады бізде.

– Ойбай, Рауза, итің босанып кетті! – деп әсіресе жұбайымның дауысы жаманқатты шықты. Раузамыз болса, «Қорықпай-ақ қойыңыздар, қаппайды!» дейді жайбарақат қана. Шынында да солай, әлгінде ғана бізге екпіндей ұмтылған алапайымыз шынжырын сүйретіп, тіміcкіп ауланың басқа бір түкпірінде жүр…

«Қазақша не айтсаңыз да, «жат», «орныңа бар» дейсіз бе, «бұйрықтарыңызды» екі етпейді. Ал, орысша сөйлесеңіз, мейлі қазақ, орыс, басқа болыңыз оған бәрібір, басыңыз бір пәлеге қалды дей беріңіз! Тарпа бассалып, түте-түтеңізді шығарудан да тайынбайды. Тек қазақша ғана «түсінеді». Басқа тілде сөйлегеннің бәрін де «жау» көреді. «Отбасында» тек қазақша сөйлесіп, құлағына осы тіл әбден сіңісті болып кеткендігінен бе, әлде» деп көршінің әйелі бізді айран-асыр қалдырды!

Амал не, қайбір қандастарымыздың қайран да қайран қазақ тіліне ит құрлы құрметі болмай тұр ғой!

ТӘҢІР ҚАҚҚАН ТАКСИШІ…

Менің бір ғадетім, жазылмыш дүниелерімді дәптеріме жазып, күні бұрын бірер сөзбен «таңбалап» қоямын. Әлгі сөздерді оқығанымда бәрі де сол қалпы есіме түсе кетеді. Осыдан он жыл бұрын жазылған сегіз әңгімемді (кейін «Жалғыздың үні» атты жинағыма енді) осындай «құпия сөздермен» белгілеп қойып, соңыра бір жаз ішінде жазып шыққанмын. Мұны енді «мнемоникалық тәсіл» демеске лажым қалмай тұр. Мына бір… «тәңір қаққан таксиші» деген «сөз таңба» да әнебір жайды ойыма оралтып отыр…

Негізінен, ол жігіттің таксиші болғаны – бертінде. Жасы жиырма бестер шамасында. Бұған дейін Астанадағы бір ірі құрылыс компаниясында жұмыс істеп, небір зәулім ғимараттар салынуына үлесін қосқан. Құрылыс жұмысында жүргенінде… он алтыншы ма қабаттан құлаған ғой. «Жайлылау» жерге түскеннен соң ба, жігіттің жаны қалыпты, әйтеуір. Ауруханада да сынған о жер, бұ жерін бүтіндетіп, біраз уақыт жатыпты. «Ой, несін айтасыз, әрең деп қатарға қосылдым. Компания тарапынан миллион теңге көлемінде өтемақы берілді. Одан артықты сұрамадым да» деп ол болған оқиғаны тарата айтып та берді.

Жазатайым анандай биіктен құлап, аман қалғанына менің әлі де сенбей отырғанымды сезді ме, «Тәңір қақты, не де болса. Өзім де қалақтай ғанамын ғой, қырым етім, қауырсындай салмағым да жоқ… Сол сеп болған секілді» деп әңгімесінің нүктесін қойды.

Мен… бүгінгі күннің батырларының бірімен кездескенімді білдім. Ұзақ уақыт аурухана төсегіне таңылып, біртіндеп оңалып, қатарға қосылған (мүгедектік санаты да бар болар) жас азаматтың өмір сүруге деген құштарлығы қайран қалдырды!

Ол Таразда жеңіл көлігін қолды-аяққа тұрғызбай зыр қақтырып, таксилетіп, елге қызмет етіп жүрген болар… Осыныңнан танба, бауырым!

БІЗ АБИТУРИЕНТ ЕДІК…

«Біз де қатын болғанбыз, қапқа тары салғанбыз» демекші, кезінде біз де атағы жер жара дүрілдеп тұрған ҚазМУ-іңізге оқуға түсуге талаптанып, ат арытып Алматыға барып қайтқанбыз. Өткен ғасырда, 1979 жылы. Көне блокнотымызға сол кездің естелігіндей болып «Абитуриент-79. Жаңабай Тойбазаров, Нұрлан Берғазиев (Шығыс Қазақстан облысы, Зайсан қаласынан), Абдолла Дастанов (Қызылорда облысы, Жаңақорған ауданынан), Бейсен Бұйрабаев (Қызылорда қаласынан), Серғазы Мұхтарбеков (Жезқазғаннан)» деген жазбалар мөрленіп қалыпты…

Бұл да әңгімеміздің әу басында айтқан «мнемоникаға» келіңкірейді-ау! Мұны оқи бастағанымда-ақ сол бір кездің көрінісі көз алдыма келе қалды. Базбір жайлар жадымда қайта жаңғырды. Серғазының өлеңмен очерктер жазатын ағасы, осы күнгі айтулы ақын, мемлекеттік сыйлықтың лауреаты Серік Ақсұңқарұлымен бір газетте бірге қызмет істегені, Нұрланның алғашқы жинағын баспаға қалай апарып бергені, тағы басқасы жөніндегі әңгімелерін аузымды ашып тыңдайтынмын. Осы алтауымыз сырлас, мұңдас болдық. ҚазМУ қалашығының толық салынып бітпеген кезі ғой. Оның бір жатақханасында, бір бөлмеде жатып, талай әңгіменің басына су құйған шығармыз. Түнімен өлең оқып, аядай бөлмені улыған-шулыған етуші едік.

Айтпақшы, Нұрлан марқұмның (бертінде тегін Мәукенұлы деп өзгертті) мен оқыған өлеңдерді ұнатып, тездеп «Жалын» журналының редакциясына апарып беруіме септескені, сірә, естен кетер ме! Көп өтпей альманахқа өлеңдерімнің топтамасы жарқ етіп шыға келсін!

Сол жылы Жаңабай екеумізден өзгесі жолдары болып, оқуға түсіп те кетті. Бүгінде мүйізі қарағайдай журналистерге айналды бәрі де.

Біз… абитуриент едік.

УШИНСКИЙДІҢ ҰЛАҒАТЫ

Ресей ғылыми педагогикасының негізін салушы, айтулы педагог, жазушы К.Д.Ушинский бір еңбегінде адамға қажетті 9 қасиетті ерекше атап көрсеткен екен. Қойын кітапшама түскен жазба мына төмендегідей…

«1. Ерекше сабырлылық. 2. Сөз бен істе әділ болу. 3. Қимыл-қозғалыстың ақылға қонымдылығы. 4. Тоқтамға келе алу. 5. Өзің жөнінде орынсыз бір сөз де айтпау. 6. Уақытты мақсатсыз өткізбеу, кездейсоқ іске ұрынбай, тек ойға алған іспен айналысу. 7. Қажетті нәрсеге бой ұсыну, көрсеқызарлыққа салынбау. 8. Әр кеш өз істеген ісіңе есеп бер. 9. Еш уақытта да өткендегі, не қазіргі, не алда болатын ісіңді айтып, мақтанбау».

Константин көкенің педагогикалық пайымында мүлтік жоқ-ау! Бұл ақыл-кеңес жеткіншектер мен жастарды жақсы адам болуға тәрбиелеудің басты тегершіктері де секілді көрінеді. Жас кезімде мұны алға бағдар етіп ұстануға тырысып-ақ баққаным анық. Аталған қағидаттардың бірін орындадым, бірін орындамадым… Қалай дегенде де өзіңді өзің тезге салып, тәрбиелеуің үшін керек-ақ нәрсе.

ТҮЙЕ, ТҮЙЕ, ТҮЙЕЛЕР…

Атақонысымызда түйенің, негізінен, ең көп тараған екі түрі өсіріледі. Біріншісі – сыңар өркешті түйе. Оның төлдейтіні «аруана», аталығы «үлек» аталады. Бұлар, бірақ, суыққа төзімсіз, жүні де жұқа, тықыр, сүтті, сүті сұйық, майлылығы төмен. Екіншісі – қос өркешті түрі ыстыққа да, суыққа да бірдей төзімді, көнбіс, әрі жүндес келеді. Алғашқысына қарағанда әлдеқайда салмақты. Аруанадан інгеннің сүті аздау болғанымен, өте қою әрі майлы. Аналығын «інген», аталығын «бура» дейді.

Мамандардың айтуынша, өңірімізге табиғаты қатал, тұщы көздеріне тапшы, топырағы да тұзды, ақ шөп, ебелек, изен, күйреуік, түйежапырақ, ала-бота секілді бірегей ащы шөп қана өсетін болғандықтан, түйенің осы түрінен өзгесінің жерсінуі, өсіп-өнуі, мол өнім беруі екіталай. Айтпақшы, ұмытып барады екенбіз ғой, нармая үлек пен інгенді қайыту нәтижесінде алынған түйенің «нармая» аталатын түрі барлық ерекшеліктері тұрғысынан біздің табиғатымыз жағдайында өсіруге дәлме-дәл келеді. Жоғарыда жазғанымыздай, «Ойық» кеңшарында көптеп өсіріліп, шаруашылықты табысқа кенелткені де осы түрі. Нармая ата-енесінен гөрі мықты, етті, ірі, қылшық және мамық жүндері аралас, інгеннен әлдеқайда сүтті, сүті қою, майлы, өте тез ет алғыш, табиғи жайылымға бейімделгіш, суыққа да төзімді. Нармая мен бураны будандастырудан алынған қоспақ та сүті аз болғанымен, басқа өнімі жағынан нармаямен бара-бар. Нармая мен үлектің «будан төлі» – кезнардың да тек жүнінің селдір, сұйықтығы болмаса, олардан бір кемі жоқ.

(ағамның блокнотынан)

АЛМА БҰТАҒЫНАН АЛЫСҚА ТҮСПЕЙДІ…

Шыны да солай-ау! Баламның таңдаған мамандығы меніңкіндей емес, мүлде басқа. Химия магистрі атанды. Бүгінде экономист-аудит – осы саладан нанын тауып жеп отыр. Анам қайтқанда (2005 жыл) жазған мына дүниесі оның жазуға да ебі барын аңдатып тұр емес пе? «Алма бұтағынан алысқа түспейді» деген осы-ау, сірә! Мұны оның қойын кітапшасынан «ұрлап» алдым. Тақырыбын «Тағдыр» деп қойыпты. Үтір, нүктесіне тиіспей, сол күйінде ұсынып отырмын.

«Аптап ыстықтың беті қайтып, күн ұясына қызарып батқалы тұр. Апшыны қуырған ыстықтан енді ғана құтылған даланың табиғаты маужыраумен тұрған секілді. Айнала-төңірек тып-тыныш. Тек қураған қурай басын қозғап, тап бір әлденендей хабар әкелгендей әлсін-әлсін жел соғады. Байып батқалы тұрған күн құм басқан мидай даланың көз жетпес қиырына қызғылт рең беріп тұр. Көк аспанның мөлдірдей нілін бұзып, алыстан, оңтүстік-шығыстан бір түйдек бұлт көрінді. Бұл осы жердің табиғатына жат қылық еді…

Кішкентай ауыл мен қаланы қосатын жалғыз тас жолдың әбден тозығы жетіп болған еді. Осы тас жолдың түбіне жеткен ауыл маңындағы газ кеніші жүк машиналарының анда-санда ары-бері өткенде, гүрілдеген дауыстары айдаладағы мүлгіген тыныштықты бұзып өтеді. Әйтпесе, жол бойында баяғыдағыдай «жыртылып айырылған» көліктер жоқ. Көлік қозғалысы саябыр тапқан. Ауыл жақтан маңыраған мал мен үрген иттердің дауысы естіледі.

Кенет… әлгі тас жол үстінен құйын секілді қалың шаң көрінді. Жақындай бере күнбатысқа еңкейіп, батқалы тұрған күннің өткірлігінен айырылған қызғылт жалтына шағылысқан ішектей тас жолға симай, жүйіткіп келе жатқан үш бірдей қара машина көзге шалынды. Сәлден кейін көліктер керуені үлкен жолдан күрт оңға қарай бұрылып, ауыл маңындағы зираттарға алып баратын қотыр жолға түсті. «Керуенді» бастап келе жатқан сүліктей қара «Мерседес» зираттар маңына барып бір-ақ тоқтаған. Үш көліктің де нөмірлері астаналық еді. Көліктердің әуелгісінен ұзын бойлы, кең иықты, басы тықыр, бұқа мойынды бір қара дәу жігіт түсіп, жан-жағын бір барлап алды. Оның үстіндегі қара кәстөм-шалбары мен галстук тағылған ақ көйлегі өзіне жарасып-ақ тұр. Әсіресе, көзіне таққан қара көзілдірігін айтсайшы!

Сонша болмады, жанасалай келіп тоқтаған «Джиптердің» де есіктері сарт-сұрт ашылып, бір-бірінен аумайтын зіңгіттей-зіңгіттей бұқа мойын, қысқа шаш жігіттер сау етіп түсті. Әлгі.. қара дәу жан-жағын әбден барлап (қызметі ғой, қайтсін енді) болғаннан кейін ғана барып, «Мерседестің» артқы есігін ашты. Есік көзінен бір кісі күнге шағылысқан қара топылиымен құмды жайлап басып, мойылдай қара шашы желге желбірей дудырап сыртқа шыға берген. Өзі бір иманжүзді, сақал-мұрты өсіңкілеу, ұзын бойлы, сымбатты-ақ жігіт екен. Жасы көп болса, отыздарда болар. Оның да көзінде қара көзілдірік. Ол анадай жердегі бейітке қарай беттеп, соңынан әлгі тықыр бас та ілесіп берді. Ол басына кішкентай ғана көктас (оның да сыры оңа бастапты) қойылып, теміршабақпен қоршалған бейітке жақындап келіп тоқтады да, біраз уақыт орнынан қозғалмастан үн-түнсіз тұрды. Сосын… иіліп темір шарбақ шабақтарын қолымен аялай сипап, басын салбыратқан күйі жерге жүрелей отыра кетті. Иығы селкілдеп, өксіп жылағаны сезілді. Ол екі қолын шарбақтан алып, асықпай көзілдірігін шешкен. Қадалған жерін тесіп жіберердей отты да өткір жанарының аңғалағы ілезде жасқа толып шыға келді…

Ауылдың оңтүстік-шығысындағы қырқадағы, қаладан келетін тас жолдың бойындағы бейіттер адам өмірінің соңғы нүктесі, ақырғы бекеті секілді көрінеді.

Қорым басына бір қора адамдарын бастап келген әлгі азамат малдас құрып отырып, әруақтарға бағыштап Құран оқуға ыңғайланған. Сол-ақ, «нөкерлері» де тепсеңге құйрық басып, жапатармағай отыра бастады. «Басшылары» Құранды ішінен беріле оқып біткен соң, барлығы оған ілесе қолдарын жайып, «әумин» десті. Сосын өзгелері орындарынан тұрып кетті, ал ана жігіт тапжылмады. Үнсіз ғана бейітке қарап, онда жатқан әжесінің әруағымен іштей тілдесіп отырған секілді. Осы кезде бағанағы қара бұлт тақ төбеге жылжи келіп қалған еді. Жаңбыр сіркіреп жауа бастады.

– Шебер, үстіңіз су болады, – деп төбесіне қолшатырын тоспақ болған «нөкерлерінің» бірінің қолын қағып жіберіп, жаңбыр астында тапжылмай отыра берді. Ал ана жігіт бұған аң-таң. Соны сезіп, оның оң жағында отырған бағанағы тақырбас, қара дәу «Уай, саппасым-ай, сен мұны білсең етті! Бұл жаңбыр емес, несібе! Туған ауылы Шебермен жылап көрісіп жатыр» деді.

Аздан соң жаңбыр да жауын саябырсыта бастаған. Бұл өңірдің ауа райы құрғақ, қуаң. Ала жаздай көктен тамшы тамуы да сирек. Ал табиғаттың мына қылығы кім-кімді де таңғалдырғандай еді. Жаңбыр емес, нұр, несібе болса болар.

Олар бейіт басында ұза-ақ отырды…»

P.S. Балам «апасының баласы» болып өскен еді. Анам қайтқанда ол Алматыда оқып жүрді. Әжесінің қазасын үш айдай айтпай, жасырып, каникулға келгенінде бір-ақ естірткенімізде, «шок» алған болуы керек. Кейін күйзеліс, күйінішін осы эссені жазу арқылы басқан секілді. Айтпақшы, бір келбеті түрік киносының атышулы кейіпкері Юсуп Мироғылыға да келіңкірейді. Өзін курстастары солай атап та жүрді…

(Жалғасы бар)

Баймаханбет АХМЕТ,
Қазақстан Жазушылар одағының мүшесі