Дәулетімен ұлтқа қызмет еткен қазақ байлары

        «Дүниенің төріне тырмысқандар төрден орын алады, тырмыспағандар есікте қалады. Есікте қалмай, төрге тырмысалық» деп барша Алаш жұртына  үндеу тастаған Алаш қайраткерлері 1913 жылдың 2 ақпанында  «халықтың көзі, құлағы һәм тілі» болсын деп  «Қазақ» газетін шығарды. Бұл газет – қазақтың тұңғыш басылымы еді. Әрине, газетті ұйымдастырып, шығарушылар қатарында Әлихан, Ахмет, Міржақып сынды арыстар болған. Бірақ, оларға қиын-қыстау заманда қаржылай көмек беріп, демеп, сын сағатта үнемі қолдап отырған демеушілері болды емес пе? Неге солар жайында айтпасқа?  «Алаш» деп жүргелі, міне, 99 жыл болды. Біздің бүгінгі жұрт ХХ ғасыр басындағы қазақтың ақ жүрек, ақ адал атымтай жомарттары жайында жарытып ештеңе білмейді және мерзімді басылымдарда бұларды көп насихаттамайды.  Осындай кемшіліктің орнын толтыру  мақсатымен  жеке мұрағатымыздағы құжаттарды «сөйлетейік» деп шештік.

Миллет халін ойлап, қызмет етуді мойындарына алған Алаш қайраткерлерінің талаптанған әр ісіне құдай сәтін салып,  «әмин» деп қол жайып,  «әуп» деп күш қосып,  «Алла» деп іске кіріскен қазақтың ояну ғасыры басындағы меценаттары кімдер еді?

Кеңес дәуірінде өмір сүрген адамдардың  түсінуінше,  «болыс», «бай -бағлан», «бай-манап» деген сөздер – қарапайым халықты қанап, мінеп, олардың төбесінен күн көріп отырған бір  «құбыжық» сияқты болып көріне ме, қалай өзі?!  Социалистік солақай идеология  қазақтың бай-бағландарын  «құбыжық» етіп көрсетуді жақсылап меңгеріп, жас ұрпақтың санасын кәдімгідей улады емес пе? Соның бір жарқын мысалы – Құнанбай қажы. Атақты Әуезовтің  «Абай жолы» роман-эпопеясындағы  «Құнанбай» образы социалистік кері идеологияның құрбаны болғаны бүгінде көпке белгілі. Міне, сол сияқты қазақ даласында қаншама  дәулетті азаматтар болған, бірақ, 1928 -1930 жылдары барлық қазақтың бай-бағландарының мүлкі тәркіленіп, ұрпақтары жазықсыз қуғын-сүргінге ұшырап, кейбірі атылған, сотталған, кейбірі Алтай ауып, босып кеткен еді.

Алаш қайраткерлерін  қаржылай қолдап, дем беріп отырған өткен ғасыр басындағы  дәулетті азаматтарды  ендігі жерде  «бай-манап»  емес, «атымтай жомарт»,  «ақ жүрек»  деп атасақ қандай әдемі естіледі. Дәулетімен ұлтқа қызмет ету жолында аттары шыққан қазақтың ақ жүрек қалталы азаматтарының көбі – «Қазақ» газетінің жарық көруіне септігін тигізген. Сөзіміз дәлелді болу үшін, санайғақ деректерді келтірейік:  «Ойламаған жерден  «Қазақ» төтенше шығындарға ұшырап, халі ауырлағанын байқаған азаматтар азды-көпті көмек берісті. Бұлар көмектерін әрқайсысы айрықша  әр уақытта жіберген еді. Біз бәрін жиып, бірақ жариялап отырмыз. Халыққа көз-құлақ болғандай ортасындағы бір газетасын бұлайша көтермелеген заттарға шын көңілден тәңірі жарылқасын айтамыз. Бейбітшілік заман кешікпей қайта айналар, мезгілді ауырлықтар ұмытылар, сол кезде, инша алла, ісіміз де ілгері басар. Бізге қымбатты халық ықыласы еді, мұны міне көріп отырмыз.  Көмек берушілер: Есенқұл қажы Маманұлы – 100 сом, Ғайнижамал Есенқұл қажы жамағаты – 100 сом, Тәңірберген қажы Тұрысбекұлы – 429 сом, Айтмұхамет Тұрысбекұлы – 100 сом, Қожа Ахмет Маманұлы – 50 сом, Баймұхамет Тұрысбекұлы – 50 сом,  Құдайберген Тұрысбекұлы – 50 сом, Құдайберген Тұрысбекұлы – 20 сом, Егеубек Жиенбайұлы – 10 сом, Ғ.Әлібекұлы – 150 сом, Хұсайын Үкенұлы – 25 сом 50 тиын, Жолымбет Тұрымбетұлы – 25 сом, Ерназар Жауқашарұлы – 20 сом, мұғалім Нығметолла Күзембайұлы – 15 сом, Нұғман Қанатбайұлы – 5 сом, Өмірәлі Пәнтешұлы – 5 сом, Тілеген Бадырақұлы – 5 сом. Барлығы 1274 сом, 40 тиын» деп газет басқармасы алғыстарын білдірген. Енді тарихи дерекке жүгінер болсақ,  газет патшалық саясатқа қарсы мақалалар жарияланғаны үшін 4-5 мәрте үлкен айыппен жабылған. Сонда оның қайта ашылуы үшін төленетін қаржыны  (әр кездері 50, 1500, 2000, 3000, 4550 сом сом айыппұл тағылған) ұлтымыздың ауқатты ақ жүрек азаматтары төлеген еді. Жоғарыда айтылған газет басшыларының алғысы осы сөзіміздің дәлелі болмақ.

Әр жылдары  «Қазақ» газетінің пайдасы үшін газеттің құрылтайшысы –«Азамат» серіктестігіне  Ақмоладан Мәнтен молда Болақов 10 сом, Атбасарлық Әбуәллис Кенжебаев пен Әбухасан Аңсағаев 15 сом, шалқарлық Ермұхамет Сатыбалдыұлы 4 сом,  Қажы Досмайыл Қашқынбайұлы  Қостанай уезіндегі талапкер, ер көңілді жігіттердің басын қосып, 20 сом ақша жиып берген.  1913 жылдың 10-15 қарашасында Верхний Орал уезінің Наследниски деген қаласында жылдық жәрмеңке өткен. Оған Қостанай уезінің 4-5 болысынан келген  көзі ашық, ел намысы бар мырзалар бас қосып, «Қазақ» газетіне Жетіқара болысынан Мақан Сұлтан баласы – 5 сом, Қажы Өтебай қажы Қондыбай баласы – 10 сом, управитель Ахмет қажы Қондыбайұлы – 10 сом, Сейітжан қажы Қондыбайұлы – 10 сом, Байғоныс Баймыш баласы – 10 сом, Шора Жақсыбай баласы – 3 сом, Бермұхаммет Баймұхаммет баласы – 3 сом, Әлмен Асан баласы – 3 сом, Тәуке Өтеп баласы – 3 сом, Ғабдулла Айдік баласы – 3 сом, Әлмен Асан баласы – 3 сом,  Елеу Өтеп баласы – 2 сом, Тыным Айбат баласы – 1 сом, Бәкей Байтақ баласы – 1 сом, Көздібай Есен баласы – 1 сом, Василий Федорович Сонин – 1 сом, Жүсіп Бәймен баласы – 3 сом, Садық Сансызбай баласы – 3 сом, Жолмұхаммет  Мыңдыбай баласы – 1 сом, Мұхаметшаһ Иаһудин – 3 сом, Құттық Көпжасар баласы – 1 сом, Жолмұхаммет Меңдібай баласы – 1 сом, Бермұхаммет Мырзабек баласы – 3 сом, Аймұхаммет Машке баласы – 2 сом, Сары Төлебай баласы – 2 сом, Әмірғали Саңқай баласы – 1 сом, Ерғали Қара баласы – жарты сом, Атай Қара баласы – 1 сом, Мұқатай Әмір баласы – 1 сом, Өтеулі Үстемір баласы – 20 тиын. Аққарға болысынан: Сағымбай болыс – 3 сом, Есенбай Сүттібай баласы – 5 сом, Қажы Әбдірақым Сарт баласы – 1 сом, Бекзанар Рысмұхаммет баласы – 1 сом, Битөлеу Дүйсен баласы -1 сом, Көбен Боранғұл баласы – жарты сом, Шайман Балқұбай баласы – 2 сом, Ағыбай Байбағыс баласы – 1 сом, Тоқа Дүйсен баласы – 3 сом 66 тиын. Жылқора еліне Ақатай болысы арқылы – 7 сом 85 тиын қаржылай қолдау көрсеткен. Барлығы – 115 сом, 71 тиын тапсырған.

«Дүниеден бір сабақ жіптен жиылса, жалаңашқа көйлек» деген мақал бар. Қазақ оқушылары үшін қазақ даласының әр жерінен  сір сабақ жіптей қаржы жиылып, «Қазақ» газетінің редакциясына түсіп тұрған. Өйткені, «Қазақ» газеті қазақтың әр жерде оқып, білім алып жатқан оқушыларына жәрдем беріп тұрайық деп қазақ азаматтарына қолқа тастаған. Мысалы,  Қазан университетінің студенті  Базарбай Мәметовтің «Оқу жолына көмек» атты алғыс тілегінде: «Талап болғанымен  қол қысқа болған соң төмендегі жазылған мырзаларға мұқтаждығымды шағып едім, олардың маған берген көмектері мынау, тәңірі жарылқасын! Көлбай Төлеңгітов – 20 сом, Нұртай мырза – 20 сом, Ахметбай Ғабдолсартов – 10 сом,  Әбдіқадыр Көсебаев – 5 сом, Тәңірберген Тұрысбеков – 10 сом, Құдайберген Тұрысбеков – 5 сом, Сейтбаталовтар – 8 сом, Айтқожа Құдайбергенов – 3 сом,  Бейсеке Қалиев – 14 сом, Егеубай Сақалов – 1 сом, Фатих Садықов – 1 сом, Молда Тұрсынбаев – 2 сом, Хабиболла Байболов – 2 сом, Бейсенбай Қалиев – 2 сом,Уфа қажы – 2 сом, Қосмолда Байтенов – 3 сом, Барлыбек Сырттанов – 5 сом, Бекеш Былшықов – 3 сом, Ахметжан Абаев – 3 сом, Сұлтанқұл Тұрысбеков – 5 сом, Жақыпбек Ғейнуллин – 1 сом, Фазылжан Сейфуллин – 1 сом, Ахмет Мұхамедиев – 2 сом, Иван Михайловский – 1 сом, Жөкебаев – 1 сом. Бәрі 130 сом» дейді. Ал, Уфадағы «Ғалия» медресесінің түлегі Шермұхамед Қыпшақбайұлы сұлтан Сәлімгерей Жантөринге  барып: «Атаңыз қазаққа басшылық қылған, қазақ ішінде туып-өскен, қазақтың арын арлаған. Сіз де бұл күнде медресе «Ғалие» салғызып, дін исламға биігіректе ноғайларға қызмет қылып жатырсыз. Ата-жұртыңыз қазақта не медресе жоқ, не дін ғылымының, дүние ғылымын білген кісі жоқ, бұл басшылық қылып жатқан жаужүрек, бірлі-жарым орысша оқығандарымыз. Міне, мен Руссияда 11-12 жыл оқыдым, ноғай медреселерінде оқылатын нәрселерді бітірдім. Енді Стамбұлға барып түрікше үйреніп, аз-маз оқыған пәндерімді кеңейтіп, дүние ғылымынан хабардар болғым келеді. Бұл мақсатыма жету үшін 4-5 жыл оқу керек, бұған ақша керек, сіз мені жіберіңіз»деген екен. Шәкірт өтінішін Сәлімгерей мырза мақұл көріп, өзінің қаржылай қолдауымен оны Стамбұлға жібергені жайында  «Қазақ» газеті арнайы жазған еді.

Киім мен тамаққа  мұқтаж қазақ оқушылары үшін Қапал-Арасан болысынан  ағайынды Құдайберген, Тәңірберген, Айтмұхамед, Баймұхамед Тұрысбековтер және Есенқұл қажы Маманұлы, Тұрсын Бабайұлы – 2 сомнан, Сұлтанқұл Тұрысбекұлы, Барлыбек Сыртанұлы, Бейсеке Қали баласы, Әбдірахман Шірбайұлы, Ибраһим Абайұлы, Абдолла Бұлғақұлы, Байке Намаз Келдин, Тұяқбай молда, Момын қожа Иакубжанов, Әбу бәйбіше, Кәукен бәйбіше, Айнаш бәйбіше, Кәмаш бәйбішелер – 1 сомнан,  Сүлеймен Батырбекұлы, Нұрқасым Жетекбайұлы, Исабек Исламбекұлы, Жұмагелді Маусымбайұлдары – 50 тиыннан, Физарахман Жиһандаров – 30 тиын, Абдіғазиз Мұса – 3 сом. Ұзын-саны 31 сом 80 тиын ақшалай оқушыларға жәрдем  берілген.

Алаш қайраткерлері қазақтың кейбір «ысырапшыл» салт-дәстүрлерін сынап, кейіп отырған. Дарақыланып ақшаны текке шашпай, оны қайырлы мақсатта жұмсауға үндеуге.  «Қазақ» газетінің 1914 жылдың 10 желтоқсанындағы  №89 санына шыққан   «Ақмешіт» хабарламасында: «Ақмешіт уезіне қараған Шашты Қыпшақ марқұм Шоқай Торғай баласына ас берілді. Шақырған елдің бір шеті Қазалы, бір шеті Ташкент болды, үй мыңға жақын жұрт жиылды. Астың бар расходы 5 мың сомнан асты. Бәйгеге 57 ат шауып, 17-не бәйге тігілді. Бас бәйгеге 80 сом ақша, екі қара тігілді.  Орынсыз кеткен 5 мың сомға Шоқай атына бір медресе салдырса, Шоқай аты мәңгіге қалар еді. Қазақтың әлі күнге қазақшылығы қалмағандығы ғой» деп Зәкір Ғайсин кейіген екен. Міне, содан бері арада ғасыр уақыт өтсе де, біздің қазақ бұл дертінен айыға қоймады. Керісінше, шет елден әнші шақырып, жыртылып, жарысып той жасайды емес пе? Ғайсиннің хабарламасының астына «Қазақ» газеті мынадай:  «Шоқай марқұмның Петербург университетінде оқып жүрген, бітіруіне жалғыз государственни экзамені қалған Мұстафа деген студент баласы да бар, бірақ көптен бойға сіңген жұрт рәсімін жалғыз өз әкесінің тұсында қалай тоқтата алсын, жүре-жүре жіңішкеріп қалады да» пікір беріпті.     Тағы бірде  газет басқарушылары Торғай уезі, Қараторғай болысы, №5 ауылының қадірлі ақсақалы, сүйегі – Қыпшақтың Кедел руынан, Сары Қошқар батырдың немересі  Айтқожа Аяпбергенұлы 76 жасында дүниеден өткенде, қазақтың салты бойынша жаназа рәсіміне 17 ірі қара, 40 ұсақ қара  байланып, жаназаға жиналған үш ауылнай елге 15 шапан, 120 сом ақша, 30 сомдық таза заттай мүлік үлестіргені жайында  «Сарылардың» салты осындай екен деп мақала жазыпты.

«Қазақтың»  діни салт-жоралар жайындағы пікірінен кейін қайтыс болған адамның підиясын қаржылай немесе заттай көмек ретінде оқушы жастарға берілуі бір ретке түскен сыңайлы. Мысалы,Сейітбаттал қажы дүниеден өткен соң,оның  ұрпақтары қазақтың оқу қуып жүрген студенттеріне 200 сом ақшалай көмек көрсеткен. Оның 50 сомы – Томскі университетінің студенті Асылбек Сейітұлына, Уфадағы «Ғалия» медресесінің Бекмұхамед Хұсайынұлы, Хайролла Ибрагимұлы, Садық Төкебайұлы, Нығмет Манайұлы, Шаһмардан Ғұмарбаласы,Ғайса Тоқтарбекұлына,  Орынбордағы  «Хұсейние» медресесінің Елемес Шәрменұлы, Зыйайғай Ахметұлы сияқты тарыққан  шәкірттеріне 20 сомнан әрқайсысына «Қазақ» газетінің басқармасы бөліп берген.

1913 жылдың 24 қарашасында Торғай облысына белгілі Жағалбайлы руынан Дербісәлі қажы Беркімбайұлы сексенге қараған шағында  дүниеден өткен еді. Марқұмның өсиеті бойынша қазақтың оқып жатқан жастарына 3 мың сом садақа, Орскідегі «Жәмиғат Хейрие» пайдасына бір ат, бір сиыр және бір қашар берілген екен.

1914 жылдың 18 шілдесінде Тұрысбек қажының кенже баласы Баймұхамет мырзаның жамиғаты Фатима ханым Өтеулі қажы қызы жиырма жасында дүние салады. Підиясынан 50 сом ақшаны  Омскі гимназиясының шәкірті Дінмұхамед Әділұлына беріпті. Гимназист Әділұлы бір сотқар баланың кесірінен емтиханын жіберіп алғаны үшін оқудан шығарылған болатын. Оның қайтадан оқуға кіруіне 300 сомдай өтемақы сұраған. Бірақ, оның ата-анасы кедей болғандықтан, «Қазақ» газеті ақ жүрек азаматтарға Әділұлының жағдайын айтып, көмек беруді сұраған екен. «Қазақтың» өтінішін ескеріп, Әділұлына  Мұхамедияр Тұнғашин – 5 сом, Рабиға Тұнғашина – 5 сом, Ахмет Байтұрсынұлы – 5 сом, Бәдрисафа Байтұрсын келіні – 3 сом, Хайреддин Болғанбайұлы – 1 сом, Міржақып Дулатұлы – 2 сом, Ғайнижамал Дулат келіні – 2 сом, Ғабдолкәрім Тоқтабайұлы – 10 сом беріп, жәрдемдессе,  Орал облысының Ілбішін шаһарындағы қазақтың оқыған басшы адамдарынан Ғабидолла мырза Әлібекұлы мұқтаж оқушыға көмек беріп, ниеттесейік деп ел арасынан 25 сом 40 тиын ақша жинаған. Ақшалай көмек бергендер Ғабидолла Әлібекұлы, Зариф Бекметов, Ғаббас Жетпісұлы, Бахтияр Ғұсманұлы, Әмина Әлібекова, Мірхайыр Әлібеков, Мірмақсұт Әлібеков, Хайролла Қашқынбайұлы, Еркебай Бақытұлы, Бекқали Сұлтанов, Батыргерей Тайлақов, Айманбай Нұралиев, Тілеу Мұхамед Өтегенов, Ихсан Дәулетұлы, Жанғали Сариев, Хажым Төлепов сынды азаматтар. Сондай ақ, қазақтың ақ жүрек азаматтары Уфадағы  «Ғалия» медресесінің шәкірті Ғайса Тоқтарбекұлының тарығып, ақшаға өте мұқтаж болып жүрген кезінде Қарқаралы елінің азаматтары  Жақып Ақбайұлы – 2 сом, Еспенбет Күнұлы – 2 сом, Жүніс Шоқабайұлы – 1 сом 50 тиын, Жүсіпбек Асанұлы – 1 сом 50 тиын, Әбубәкір Құрманұлы – 1 сом 50 тиын, Әбубәкір Жуантайұлы – 1 сом, Зейнетолла Нүшіруатұлы – 1 сом, Қати Еркебайұлы – 1 сом, Андас Тәшенұлы – 1 сом, Садуақас Жәнібекұлы – 1 сом, Мұхамедия Оспанұлы – 1 сом, Аманбай Шегірұлы – 1 сом, Әбет Сембайұлы – 50 тиын, Жүніс Сүгіралин – 50 тиын, Әбдіхакім Атажанұлы – 50 тиын, Туғанбек Байшекин – 50 тиын, Әбдірашид Әбдіхалықұлы – 50 тиын берген.

Алаш қаласындағы  «Тұңғыш» мектебіне жаңа парта жасату мақсатында  Қаражан Үкібаев пен Ақым қажы Аңдамасов құрбан терісінен түскен 60 сом ақшаны мектеп пайдасына бөлген екен. Ал, Торғайдағы қазақ медресесінде 1914 жылдың 26 қаңтарында Пайғамбарымыздың туған күнін мейрам қылып, тілек тілеуге жиналған жұрт  661 сом ақша жинап, оны көмекке зәру  шәкірттер мен медресенің түзелуіне беріпті.

«Қапал қазақтарының кісі сүйсінерлік һәм басқаларға үлгі болуға лайық іс» деп көпшілікке газет арқылы жария болған мынадай бір дерек бар.  Қапал уезінің ақсақалдары қазақ зиялыларының бастауы бойынша 1913 жылғы айтта құрбан шалудың орнына мұқтаж қазақ студенттеріне жәрдем үшін кісі басы 5 сомнан жинап беруге қаулы қылысыпты. Жиналған 50 сом ақшаны Көлбай Тоғысұлы өзі лайық көрген Варшавадағы мал дәрігерлік институтының студенті Жәнек Солтанаевқа жіберген.

Қарға тамырлы қазақтың мәңгілік киесі Алаш мұратына ақтық демі таусылғанша қалтқысыз қызмет етудің өшпес өнегесін қалдырған ақ жүрек ерлердің тау тұлғалары уақыт өткен сайын асқақтай түсе бермек (Сағымбай Жұмағұл) деп  осы жерден сөзімізді түйіндей тұрайық, «Алаш – ұлттың темір қазығы» айдарымыздың келесі көтерер мәселесі –  «200 сом роман бәйгесін тігемін. Жазушылар бүгінгі тұрмысты романға арқау етіңдер деген» Есенқұл қажы Маманұлы, ақ жүрек Маман – Тұрысбек қажы әулеті жайында болмақ.

Мұрағат деректеріне қарасақ, ХХ ғасыр басындағы тамақ пен киімге мұқтаж болып, тарыққан қазақ оқушылары  «Ұлтына қызмет ететін байларды Алла көбірек берсін, дәулетінің екі дүниеде игілігін көрсін» деп дұға тілеп,    « Қысылып тұрғанда демеу болды,  Тәңірі жарылқасын!» деп алғысын айтқан екен. Бірақ, бүгін күнде де руханият саласында еңбек етіп жүрген көп талантты жастар көмекке зәру ғой. Мына мақаланы оқыған адам бір рет болса да ойланса екен.

Өткен тарихымызды біле жүрейік. Сіз газетімізді асыға күтіп, зор ынтамен оқып тұрыңыз, біз жағымыз талғанша «Алаш» деп өтейік!..

Елдос Тоқтарбай