Газет пен гаджеттің текетіресі: кім жеңеді?

Қазір классикалық (дәстүрлі) БАҚ пен әлеуметтік медианың арасында бәсекелестік соғыс жүріп жатқаны рас. Өйткені әлеуметтік медиа жаңалықтар таратуда классикалық БАҚ-тардан озып бара жатқанын мойындауға тиіспіз. Халықаралық медиа-сарапшылар 2020 жылдан кейін классикалық БАҚ-тар ақпарат таратудың жылдамдығы жөнінен әлеуметтік желілерден біршама артта қалады деген болжам жасауда. Олардың пайымдауынша, қолына ұялы телефон ұстайтын адамдардың барлығы жаңалық таратушы бола алады. Ондай жағдайда классикалық БАҚ-тар жалған ақпаратты шындықтан ажыратуды үйретуі тиіс. Яғни технологиялық төңкеріс заманында дәстүрлі БАҚ пен цифрлы медианың текетіресі күшейетіні анық.

Қазіргі таңда әлемдегі 7 млрд халықтың 50 пайыз­ға жуығы ақпаратты әлеу­меттік желілерден (соның ішінде 40 пайызын Facebook пен YouTube-тен) оқиды екен. Медиа-­сарапшылар айтқандай, қысқаша ойлау заманында кез келген адам Twitter-дегі 140 таңба мен Instagram-дағы 1 секундтық бейнематериалды көріп, шешім қабылдай алады. USC Digital Future Center-дің директоры Джеффр Коул: «Вебгазеттер тірі, олар беретін ақпаратты аудио-бейне жазбамен, суреттермен, үлкен мұрағаттың құнды ресурстарымен толықтыра алады. Соңғы 60 жылда газеттер жаңалықтар бизнесінде қайта жаңғыртылды. Бірақ олар ақпаратты қағаз емес, электронды тәсілмен жеткізеді» дейді ол. Демек, оның пікірінше, қысқа ойлау дәуірінде ғаламтор қағаз басылымдарды жұтып қояды.

Ақиқатын айтсақ, «Қағазға басылатын газет-журналдар жойыла ма?» деген сауал бүкіл әлемде қызу пікірталас туғызуда. Біреулер «ғаламтор қағаз басылымдарды жұтып қояды. Яғни журналистиканың келешегі – дижитал әлемнің веб-сайттары мен қолданбаларында» деген пікірде. Екінші бір топ: «Газеттер бұдан да зор қиыншылықтарды бастан кешкен. Кезінде радио, кино, теледидар пайда болған кезде қағаз басылымдар өледі деген пікір болған. Бірақ газеттер жоғалмайды» дейді. 2018 жылы АҚШ-та «Los Angeles Times», «Newsweek», «Seattle Post Intelligencer» сияқты ірі басылымдар қағаз нұсқасын жауып, онлайн нұсқасына көшті. Алайда соңғы екі-үш жылдың ішінде Еуропаның басты үш мемлекеті – Ұлыбритания, Франция және Германияда газет таралымдарының құлдырауы тоқтап, ол, керісінше, жайлап өсуде. Тіпті өткен жылы Ұлыбританияның премьер-министрі Тереза Мэй: «Газеттердің жойылуы салдарынан қоғам жалған ақпаратқа осалдық танытуда» деп мәлімдеп, елдің аудандарындағы жүздеген британ газеттерінің жабылуын «демократияға төнген қауіп» деп атады. Ал соңғы 5 жылда полиграфиялық қызметтер 50 пайызға қымбаттаған Ресейде мерзімді басылымдар таралымы қатты құлдырауда. «Труд» сияқты азулы газеттердің өзі апталық форматқа ауысып жатыр. Алайда медиақұралдар қалай өзгеріске ұшыраса да, бір ғана нәрсе өз­гермейтіні анық. Ол – әр адамға қажетті шынайы, сенімді ақпарат.

САРАПШЫЛАР НЕ ДЕЙДІ?

Жоғарыда сөз болған: «Қағаз газеттер жойыла ма?», «Барлық БАҚ-тардың ғаламторға кету қаупі бар ма?», «Классикалық БАҚ-тар мен цифрлық медианың текетіресінде дәстүрлі БАҚ-тардың ұстанымы қандай болуы керек?» деген сауалдарды қазақстандық ірі-ірі газеттердің басшыларына, отандық IT-мамандарға, журналистерге тікесінен қойдық. Жауаптары төмендегідей.
1. Қағаз газет-журналдардың болашағын не күтіп тұр? Барлық БАҚ-тардың ғаламторға кету қаупі бар ма?
2. Классикалық БАҚ-тар мен цифрлық медианың текетіресінде ұтылмас үшін дәстүрлі БАҚ-тардың ұстанымы қандай болуы қажет?

– 1. Келісемін. Қазақстандағы жағдайдың беталысына қарағанда, тап солай болатын түрі бар. Қағаз түріндегі газет-журналдардың күні қараң қалуға шамалы-ақ уақыт қалды. Әлемнің дәстүрлі мәдение­ті бар елдерінде қағаз басылымдар сақталады. Бәлкім, ұзақ өмір сүре беруі де мүмкін. Бізде «оқу мәдение­тін» бойына сіңірген ұрпақ біткен кезде, қағаз басылымдар да «Қызыл кітапқа» енген жан-жануарлар тәрізді саусақпен санарлық болып қалады.
2. Ақпарат алу мен тарату жағынан классикалық (дәстүрлі) БАҚ әлеуметтік желілерге өз орнын босатып берді. Жүргізушілер арасында жазылмаған бір заң бар: таудан түсіп келе жатқан көлік жоғары өрлеп келе жатқанға жол береді. Бізде де солай. Әлемде де солай. Қазір ең жедел деген теледидарыңыздың өзі әлеуметтік желіні тұтынып отыр. ХХІ ғасыр бұл тұрғыда ғаламат өзгерістерге тап болды. Ақпарат құйыны әлемді шырқ үйіріп жатыр. Дәстүрлі БАҚ ештеңе ұстана алмайды. Оның қолынан келетіні – аман қалу үшін жанталасу ғана. Надандық үстемдік құрғанда аман қалуының өзі екіталай.

– 1. Бұл – бүкіл әлемде бар мәселе. Ең бастысы, адамдар ақпарат қалай алатынын таңдай алады: газеттен оқи ма, әлде гаджетті пайдалана ма. Шындығын айтсақ, бүгінгі қоғам жеңіл ақпаратқа әуес. Қатардағы эстрада әншісінің біреуге күйеуге шыққанын немесе шетелде демалғаны туралы жазылған сайттардың материалын талқылап жатады. Рейтинг деген алдамшы нәрсе бар. Жастар көбінесе осындай ақпаратты оқиды. Әрине, гаджетті көп пайдаланатындар да солар. Үлкен адамдар, интеллигенция өкілдері газеттерді оқиды. Демек, ғаламтор, әлеуметтік желілер қағаз газеттерді «жұтып» қояды деген – негізсіз байлам. Газеттер ешқашан жоғалып кетпейді. Сонау Еуропа мен АҚШ-та қаншама газеттер жүздеген жылдар бойы шығып келеді. Себебі газетке басылатын сөздің мағынасы зор, ықпалы ерекше. Тіпті газеттегі мақаланың астын сызып оқитындар әлі де көп. Ең бастысы, газет оқитын адамдар ондағы ақпаратқа толық сеніммен қарайды. Ғаламтор ондай сенімге ие бола алмайды.
2. Негізінен алғанда, екі сала да пайдалы. Ғаламтордың келешегі зор. Бірақ ғаламтордағы сайттарда, әлеуметтік желілерде сараптамалық материалдар жоқтың қасы. Екіншіден, ғаламтордағы көзқарас, ұстаным тез өзгереді. Дамыған елдерде ғаламтордағы жалған ақпарат үшін қатаң жауапкершілікке тартады. Біз де бірте-бірте соған келеміз. Ғаламтордағы сайттарда жұмыс істейтін журналистерді бөлек оқыту керек. Жоғары оқу орындарына жаңа курс­тар енгізіп, адамның және журналистің құқықтарын, этикасын тереңірек оқытқан жөн. Менің ойымша, шетелдердегідей журналистер әр салаға бөлек мамандануы тиіс. Классикалық БАҚ-тар танымдық, сараптамалық форматқа көбірек көңіл бөлгенде ғана бәсекеге қабілетті болады.

– 1. Теледидар шыққанда да «енді газеттің күні бітті» деп айтқан. Содан бері бұл тақырып күн тәртібінен түскен жоқ. Әлемдегі «The New York Times», «Асахи симбун» сияқ­ты алпауыт басылымдарды да осы са­уал алаңдатуда. Бастысы, олардың таралымы кемімесе де, қиындықтар бар дейді. Ол қандай қиындықтар? Біріншіден, жаңалық сәт сайын өзгеріп жатыр. Мұндайда газет түгіл, теледидар мен ақпарат агенттіктері де ақпарат таратудан әлеуметтік желілерге ілесе алмайды. Ақпараттық технологиялар (мысалы, «Синьхуа» робот тележүргізушілер шығаруда) да тез өзгеріп жатыр. Сондай-ақ газеттің негізгі табыс көзі – жарнама ғаламторға кетіп жатыр. Ал жарнаманың азаюы газеттің құлауына апарып соғады. Екіншіден, адамдар жаңалықты, ақпаратты ғаламтордан оқығандықтан, газетке жазылушылар саны азай­ды. Үшіншіден, газетті басатын қағаз, бояу сырттан келетіндіктен бағаға әсер етуде. Және ақпаратты жедел жеткізуде газет ғаламторға бәсекелес бола алмайды. Енді газеттің артықшылықтарын айта­йық. Біріншісі – онда сенімді дерек көзінен алынған, сарапталған, статистикамен берілген, сауатты, тексерілген материалдар бірнеше қолдан өтіп, тілдік тұрғыдан да қатесіз жазылған материалдар шығады. Ғаламторда ақпарат өте көп, қайсысы шынайы, қайсысы жалған екенін анықтау қиын. Екінші артықшылығы – сараптамалық материалдар бәрібір газетке деген сұранысты жоғалтпайды. Ғалымдардың зерттеуінше, оқырман ғаламтордан бір материалды 40 секундқа дейін ғана қарай алады екен. Көлемді материалды қалтафонмен оқу көзге зиян әрі оны қабылдауға адамның миы шаршайтын көрінеді. Ал газеттегі көлемді материалды 40 минутқа дейін ұстап оқуға ми дайын болады екен. Қазір кітаптардың, журналдардың тиражы да күрт құлдырап кетті. Демек, газет кітап пен журналдың да жүгін арқалайды. Біз де «Егемен Қазақстанның» даму стратегиясын айқындағанда салиқалы, сараптамалық, сыни материалдарды көбірек жария­лау қажеттігін басты ұстаным еттік. «The New York Times» газетінің даму стратегиясы да осыған ұқсас: «Болашақта газеттердің қағаздағы нұсқасы жойылып кетуі мүмкін. Көп елдерде газеттер таралымы күрт құлдырап, орнын сайт, порталдар басуда. Бұл жердегі бір анық нәрсе, ең соңғы тұтынушысы қалғанша газет шыға береді».
2. Менің ойымша, болашақта ғаламтор мен газет бір-бірін толықтырады. Ақпаратты сайттан оқыса, сараптаманы газеттен оқиды. Яғни оқырманның талғамы, заманның талабы қалай болса, солай қарай икемделеді. Газет тек газет күйінде қалатын болса дамымайды. Егер заман талабына сай ғаламтордағы порталын жаңартып, оқылым үшін тиісті жаңалықтарды енгізіп отырса, жаңа оқырмандарға ие болады. Демек, екеуі текетіреске түспейді. Ғаламтор да газеттегі ақпаратты жедел жеткізудің бір құралы, амалы. Себебі ондағы контентті жасайтын да журналистер. Бірақ бұл жерде газет сұранысқа ие болуы үшін, біріншіден, сенімді дерек көзі болуы тиіс. Екіншіден, материалдары сауатты, сапалы болып, сараптамалары сұранысқа ие болуы керек. Сенімді дерек көзіне айналған газетке қай уақытта да сұраныс болады. Демек, қазір журналистерге көп жауапкершілік жүктеледі. Журналистік зерттеулерді көбірек жүргізуі тиіс деп ойлаймын. Сонда әлеуметтік желілердің, ғаламтордың барлық мүмкіншіліктері газетті өміршең етудің жаңа жолына айналады деп есептеймін. Ең бастысы, сенімге селкеу түспеуі қажет. Әлеуметтік желі қазіргі кезде ақпарат таратудың немесе өнімді жарнамалаудың бір құралына айналды. Бұл жерде де өзгеріс болады. Мысалы, бейнеконтентке деген қызығушылық көп. Телеграм, ютуб, ватсап дамып келеді. Алайда ең басты мәселе – ол сенім. Ақпарат сенімді дерек көзінен алынса, ол қашанда құнды. Кез келген БАҚ осы сенімділіктен айырылып қалмауы қажет.

– 1. Жиырмасыншы ғасырдың алпысыншы жылдарында «қағазсыз газеттер» әңгіме болып, 1975 жылдары 90-жылдары қағаз газеттің жойылатыны жайында сәуегейлік айтылған. Әлеуметтік желідегі әрбір адам контент жасаушыға айналады. Онлайн замандағы интерактивтілік, жаңа «жеткізу тілі – мультимедиа», жаңа грамматика – гипертекст, идеограмманың көптеп қолданылуы, сөйлеген сөздің аудио, видео жазбасын жіберу, бұрыннан қалыптасқан тілдік нормалардың бұзылуы, әлеуметтік желінің жеңіл салақ тілі, сленгтер, басқа тілдермен шұбарлану және бұлардың адамдардың бір-біріне жіберудің оңайлануы тілге қауіп тудырары сөзсіз және «жалқау, сақау» сауатсыз тіл пайда болуына бірден-бір себепкер. Әрине, дами келе ағылшын, орыс тілдеріндегі сияқты дыбысты, сөз, сөйлемді бірден мәтінге айналдыру технологиясы қазақ тіліне нәсіп болғанда сауатсыз жазудан да құтыламыз деп үміттенуге болады. Дегенмен мектеп бағдарламасындағы тәрбие, сауатты жазу талабы күшейтілу керек және белді, беделді деген газеттердің, журналдардың тіліне мониторинг жасалып, сарапталып отыру керек.
2. Газеттің екі нұсқасы бірін-бірі толықтырушы болуы керек, бірін-бірі қайталамауы керек, яғни қағаз нұсқа мен онлайн нұсқа екі түрлі болуы керек, бірақ бір газет. Онлайн жаңалықтар тегін емес, оған да оқырман жазылатын болуы керек. Жақсы контент, жақсы сараптама, білікті профессионал журналистер сұраныс жасай алатындай контент жасауы керек. Және ондай журналистер сұранысқа ие болып, олардың жалақысы да соған сәйкес өсуі шарт. Газеттің өзінің оқырманы, яғни өзінің базары бар, оған да маркетингтік зерттеулер жүргізіп, оқырманды көп қамту мәселелерін қарастыру керек. Әрине, Қазақстан сияқты халық саны аз елде, ақпараттық кеңістікте басқа орыс, ағылшын тілдерінің бар болуы онсыз да тар кеңістікте қиындық тудырады. Болашақта Google translate сияқты технологияға негізделген «аудармашылар» кез келген тілден кез келген тілге аударатын болады. Сонда ақпарат жасаушы әлемдік алпауыттар ғана қалуы мүмкін. Жалпыға ортақ адамзаттық құндылықтар бар. Мысалы, бүгін бізге де ақпараттық кеңістікте саны бар, сапасы күмәнді телеарналарға босқа шығындалмай, Discovery, National Geographic, History сияқты телеарналарды қазақшаға аударсақ, ұлттың дамуына көп пайдасы тиер еді.