МЕН ЖАЛҒЫЗДЫҚҚА ҚАЛАЙ КЕЛДІМ?
Жаратылыстары ішінде Алла Тағала адамды рақымдылығымен ерекше ұлық етіп жаратты. Махаббаты сондай шексіз, нығметті қаласақ та, қаламасақ та, сұрасақ та, сұрамасақ та есепсіз бере береді. Ендеше, неге біз әлсізбіз? Құдай бізді жақсы көрсе, неге Оны жақсы көрмейміз? Неге бұйрықтарына құлақ аспаймыз? Неге сәжде етпейміз? Неге алғыс білдірмейміз? Таршылық емес, баршылық заманда көңіліміз неге тар? Жалғыздық неге жайлап барады? «Дүниеде жалғыз қалған адам – адамның өлгені» дегенді Абай айтса, дүниенің психологтары жалғыздық деген – дерт, адамның ортадан бөлінуі, өзін жалғыз сезінуі мидың ауытқуынан дейді. Шындығында солай ма? Ал, біз жалғыздықты қалай түсініп жүрміз? Жалғыздық деген не, білеміз бе?
Оған апаратын 7 себеп:
Жалғыздық – адамның ішкі күресінен туындайтын шешім. Адам онсыз да жалғыз, мұны дәлелдеудің еш қажеті жоқ. Десек те, адам жалғыздықты таңдайды ма, әлде жалғыздық адамды таңдайды ма?
Біріншіден, адам өзін-өзі көтеріп (самооценка) бағаласа, ортасы мен қоғамға өзін сыйғыздыра алмай, елден бетер өзін ерекшелеп дараласа, жалғыздық адамды таңдайды. Бұған көбіне мақсатшыл, сыншыл, міншіл, кірпияз, талғампаз, тәкаппар адамдар бейім келеді. «Маған ешкім ұнамайды», «Маған олардың қуанышы керек емес», «Мен ондайларды жек көремін», «Мендей болу қайда оларға» деген сынды ойларымен менмендігіне еріп, жүзін жалғыздыққа бұрып, өзін-өзі жеңеді.
Екіншіден, адам өзін-өзі төмендетіп (самооценка) бағаласа, ортасы мен қоғамнан орын таба алмаса, талғамы сәйкес келмесе, адам жалғыздықты таңдайды. Бұған көбіне рухани әлсіз, ұяң, момын, тұйық, уайымшыл, секемшіл адамдар жатады. «Мен ешкімге ұнамаймын», «Менің қуанышым ешкімге керек емес», «Мені бәрі жек көреді», «Мен олардай бола алмаймын», «Мені менсінбейді», «Мені ешкім түсінбейді» деген ойларға шырмалады немесе «Мына өмірден шаршадым», «Күтуден шаршадым», «Үміттенуден шаршадым», «Өтіріктен шаршадым» деп сары уайымға беріліп, біреуден бірдеңе күтіп, өз-өзінен шаршап, өз-өзінен жеңіліп, жалғыздыққа беріледі. Яғни бұл жердегі мәселе адамның өз-өзін бағалауда. Егер ортаны ұстанып, қоғаммен санасса, өзін дараламаса немесе төмен көрмесе, қарым-қатынасты өз ойларымен пішпесе, адам жалғыздыққа бармайды, жалғыздық оған жоламайды.
Үшіншіден, жалғыздық – бұл жаза, яғни адамға ең қорқынышты жаза аштық емес, жалғыздық. Өйткені адам жалғыздықпен өзгені емес, өзін жазалайды, оны өзі байқамайды. Бәлкім, бұл туылғаннан бері жиналған күнәлар мен қателіктердің салмағы шығар, кім біледі? Мәселен, түрмелерде жалғыз адамдық қапас камералар (одиночка) бар. Әлбетте, оны сол жерде болған адам ғана біледі. Дегенмен, сол жер адамның шатырын қозғайды, яғни психоз басталады. Тіпті, жан-жағына адамдардың елесін құрып, сөйлесіп бастайды. Сондықтан, жалғыздық – адамның өзіне-өзі таңдап алған жазасы. Алайда, бұдан да зор жалғыздық – ол жалғыздықты сезіндіретін жандармен бірге өмір сүру, яғни жарымен бір төсекте жатып өзін жалғыз сезінуі немесе отбасы, бала-шаға, бауырлары, туыс-туғандары, достары, ел-жұрты, Отаны, қысқасы, бәрі айналасында айналып тұрса да, адамның саналық деңгейде жалғыз болуы. Мәселен, Жиренше шешен орта жасқа келгенде әйелі Қарашаш қайтыс болады. Қыз-қырқынға қарайтын бұрынғы жас күні емес, бірер жыл жүріп қалады. Содан бір күні әз-Жәнібек хан Жиреншеге: «Бұлай үйленбей жүргенің жарамайды, пәленшенің қатыны ерінің тұсында жақсы әйелдің бірі еді, соны ал!» – деген ұсыныс жасайды. Жиренше шешен болса: «Сіз ұйғарған болсаңыз, жарайды», – деп, үйленеді. Біраз уақыт өткен соң, хан: «Жиренше, мына әйелің бұрынғыңдай ма, қалай өзі?» – деп сұрайды. Сонда: «Күндіз екеуміз, түнде төртеуміз», – депті. «Түнде төртеуің қалай?» – деп қайта сұрағанда, Жиренше шешен:
Ері есіне түседі,
Теріс қарап жатады,
Оныменен ол екеу.
Қарашашты ойлаймын,
Мен де теріс қараймын,
Оныменен мен екеу.
Оймен тауып жолдасты
Боламыз түнде біз төртеу.
Таң атқан соң оянып,
Тұра келсек тағы екеу!
Мұны естіген хан мен жиылған көпшілік Жиреншенің сөзін тыңдап «Рас» дескен екен.
Төртіншіден, жалғыздық – бұл жайлылық (комфорт). Яғни бұл адамның саналық деңгейде жалғыз болуды қалауы, өзін жайлы сезінуі. Өйткені, мына әлемнен тек өзін ғана көреді, өз әлемін құрайды, сол әлемде өзі ғана өмір сүреді, оған кім көрінгенді кіргізбейді, қажетті адам ғана қатысады. Бұған көбіне өзін ғана ойлайтын өзімшіл (эгоист) адамдар жатады.
Бесіншіден, жалғыздық – пана, мәселен, сүйіктісі опасыздық жасаса, достары сатып жіберсе, туысқаны лақтырып кетсе, жақыны ұмытып кетсе, әкесі өтірік айтса, анасы алдаса, әкесі озбырлық көрсетсе, адам жалғыздықты пана тұтады. Бұған күрескер емес, өте тұйық, аса ұяң адамдар жатады.
Алтыншыдан, жалғыздық – тағдыр, яғни өмірде жалғыз қалып қойған адамдар. Мәселен, жалғыз баласы қайтқан әке немесе ана, ешбір туысы, туғаны, жақыны жоқ жалғыз ұрпақ. Адам жалғыздықты күресіп жеңер, бірақ тағдырды жеңе алмайды. Мұны тағдырға көндігу дейді, яғни жалғыздықты қабылдау. Егер адам рухани мықты болса, жалғыздыққа қасқая қарайды. Мұндай адамдарға жалғыздық жаза да емес, жаман да емес. Ал, егер рухани әлсіз болса, онда жалғыздықтың жемі болады.
Жетіншіден, қазіргі таңда соңғы шыққан жалғыздықтың бір түрі – ол онлайн өмір. Яғни отбасыда қанша адам, сонша адамның жеке-жеке онлайн өмір кешуі. Оған себепкер қолымыздағы «ұрлықшы» телефон, смартфон, ғаламтор, интернет. Яғни бір-бірімен, мейлі отбасыдағы жанұя мүшелері, мейлі ағайын арасы, мейлі аға мен іні арасы, мейлі әке мен баланың арасы, мейлі күйеуі мен әйелінің арасы болсын, жүзбе-жүз сөйлесу, қоян-қолтық араласу, мәміле жасасу, екеуара әңгімелесу, отырып диалог құру мүлдем қалып барады.
Ал, бұдан басқа рухани даму үстіндегі оқшаулану немесе оңашалануды жалғыздық дей алмаймыз, мұны даралық дегеніміз дұрыс шығар. Яғни бұл жердегі жалғыздық – адамның рухани тереңдігіне қажетті оқшаулық. Бұған көбіне әулие, ойшыл, ғалым, философ және т.с.с. адамдар жатады. Мұндай адамдар жалғыздықты қолданады, яғни нәпсіні тыюға, өз-өзін зерттеуге, жетілдіруге, рухани тазалыққа, ізденіске, шабытқа жұмсайды. Бірақ, бұл адамдар ортадан, қоғамнан, халықтан бетін бұрмайды.
Одан қалай құтылуға болады?
Ендеше, жалғыздықты немен толтырамыз? Бұл жазадан өзімізді қалай алып шығамыз? Рухани жалғызсырап жүрген жандарға берер ақылым:
Біріншіден, жалғыздықты оңашалануға айырбаста. Өзіңді тыңда, зертте, не ұнайды, ұнамайды, ойлан, мақсат қой, жаңа дүние ойлап тап, өзіңді ойша дамыт, таныт, көрсет, тырмыс, талпын. Бір сөзбен айтқанда, өзіңді жақсы кезеңге дайында, жар таба алмай жүрсең, өзіңді жақсы адаммен кезігуге даярла! Әлбетте, «Жүгірген алады ма, бұйырған алады ма?» демекші, алдыңнан бір есік жабылса, қайырлы бір есіктің ашылатынына сен! Ең жақсысы соңында беріледі. Мына бір қарапайым сөзге құлақ түр: «Жалғыздың жары – Құдай!». Мұндайда сені құтқаратын – ниет, иман, дұға, зікір, салауат, намаз!
Екіншіден, мейлі қандай адам бол, мейлі үйленген, үйленбеген, ажырасқан, ажыраспаған, ер немесе әйел бол, рухани жалғызсың ба, еш уайымдама! Өйткені, сенде еркіндік бар. Айналаңда ешкім жоқ па? Түк те емес! Керісінше еркін ойлана біл, өзіңнен ләззат ал, «жалғызбын!» дегенді санадан шығар! Түсінемін, қиын, бірақ күресе біл, сен күрескер болып жаралғансың! Күшіңді сына, сен мықтысың! Жығылдың ба, қайта тұр! Сүріндің бе, ештеңе етпейді! Бәрі де арманнан басталады! Қалай армандасаң да, алдағы бақытыңды арманда, жалғыздықта қалма және біреуді жалғыздыққа қалдырма! Алдыңнан сәттілік күтсін!