Неміс қымызы

— Ганс Цольман мырза Астанаға қош келдіңіз? Қымыздың қыр сырын бір адамдай біледі дейтін қазақтарға Алматыда «Германиядағы бие сүтінің таралу тарихы және қымыз өндірудің пайдасы» жайлы «Гастроэнтерология-2012» халықаралық конгресінде лекция оқыпсыз?

— Қазақтарға қымыз жайлы лекция оқу қайда маған. Алайда қасиетті сусын жайлы өз ойымды, Германияда қымыз өндірісімен көп жылдардан бері айналысып жинақтаған тәжірибемді ортаға салғым келді. Оны кім қалай түсінеді ерік өзінде. Бүгінде Франция, Австрия, Голландия елдерінде қымыз танымалдыққа ие. Оны айтасыз Еуропаның басқада көптеген елдерінде қымыз өндірісі кең таралған. Бір қызығы Еуропалықтар қымызды сусын деп емес, дәрілік, емдік мақсатта пайдаланады. Тағы айтамын қымызды Еуропа халқы жақсы біледі. Бірақ оның адам ағзасына тиімділігі Еуропа түгілі Германияда ғылыми түрде дәлелденбеген. Соның кейбір салдары қымыз өндірісінің дамуына мейлінше кедергі келтіруде. Қазақстанға келудегі мақсатым Германияға Қазақстандық әріптестеріммен бірге қымыздың пайдалылығын дәлелдеп шықсам деймін.

— Біздің білуімізше сіз Германиядағы ең ірі қымыз өндіруші саналасыз. Бұл салаға қалай келгеніңізді айта кетсеңіз?

— Оның еш құпиясы жоқ. Біздің қымыз өндіретін шаруашылықтың ірге тасын қайын атам қалаған. Ол кісі соғыс уақытында тұтқынға түсіп, осы елде Қарағанды қаласының маңында әскери лагерьде болған. Сонда жүріп туберкулез ауруына шалдығады. Қу сүйегін сүйреткен атамның ұсқынын көрген түрме басшылығы, өз ажалымен өлсін деп шығарып тастайды ғой. Сөйтіп ғайыптан тайып кездескен иманды бір қазақтың бағып қағуымен ажалдан аман қалады. Негізі қиын кезеңдерде қазақ халқының шапағатын көргендер аз емес. Қайран қазақ даласы кімдерге пана болмаған. Соның бірі менің атам. Адам айтса нанғысыз оқиға осы жерде орын алады. Ешқандай дәрі-дәрмексіз әлгі қазақ ауруы асқынған атамды бірнеше жыл қымызбен күтеді. Қымыздың емдік қасиетінің арқасында атам құлан таза жазылып шығады. Кейін Германияға 1948 жылы оралған соң қымыз өндірісін қолға алмақ болады. «Аштықта жеген құйқаның дәмі» аузынан кетпесе керек. (Күледі). Бірақ айтуға оңай болғанмен біраз қиындықтарға кезігеді. Себебі Германияда жылқы малын арбаға жегіп шаруашылыққа пайдаланғанмен, биені сауу ерсі қылықтай көрінген. Теңеп айтсам қазір біреудің жайылып жүрген есекті ұстап алып сауғанымен бірдей көрініс қой. Осыдан-ақ еуропалықтардың көзқарасының қаншалықты болғанын бағамдай беріңіз. Сондай кедергілерге қарамай он жыл жағаласып жүріп бір бие сатып алады. Оның сүтін бала-шағасына, жора-жолдастарына ішкізіп, өзгелергеде таныту үшін тағы 15-20 жыл жүрді. Сөйтіп Кеңес үкіметі кезінде мені Қазақстанға ертіп келіп ғылыми-деңгейде жолға қоюға күш салды. Алайда түрлі кедергілерге жолығып ойға алған ісі жүзеге аспады. Дегенмен Еуропалық жерлестеріне қымыздың қадір қасиетін, емге шипа, дертке дауа екенін насихаттаудан бір тынған емес. Ал қазақтардың жомарттығын, адалдығын, аңғалдығын риза көңілмен есіне алып, өле-өлгенше аузынан тастамай өтті. Қымызды қазақтар құсап баптап ішуді ұнататын еді жарықтық. Адам ағзасына пайдалы, қоғамға тигізер пайдасы ұшан теңіз кәсіптен неге бас тартайық, қайта оны жандандырып, қымыз өндірісін кеңейтіп жатырмыз. Бізді көбісі кеше ғана қымызға бет бұрғандай көреді. Қымыз өндіретін шарушылығымыз 1959 жылдан жұмыс істеп келеді.

— Жоғарыда атаңыздың қымыз өндірісін өркендету үшін ғылыми деңгейде жолға қоюды армандағанын айттыңыз. Бүгінде тәуелсіз елміз, сол атаңыздың арманын кеңінен насихаттауға не кедергі?

— Соншалықты тұсап тұрған кедергі жоқ. Басынан тарқатып айтайын. Осыдан 20 жыл бұрын дайындаған қымызымыз соншалықты көңілімізден шықпағасын Қазақстанға өзім келгенмін. Осындағы қымыз дайындаудың қыр сырын жетік біледі деген 9 ғалымды Германияға тәжірибелерін бөліспекке шақырдым. Сол жолы бір ғылыми жоба жасап келісімге келгендей болғанбыз. Өкінішке орай кеңес үкіметі тарап аталмыш жоба іске аспай қалды. Бірақ менің қымызға деген қызығушылығыма бұл бөгесін бола алмады. Атам салған сара жолмен жүріп келемін. Бір байқағаным Қазақстанды қымыздың отаны деп әспеттегенімізбен ешқандай жұмыс жасалып жатпағаны байқалады. Мемлекеттің қымыз өндірісін қолдау жағыда кемшін. Ғалымдардың қолын қаржы байлап отыр. Сондықтан қымызды шетелге экспортқа шығару жайлы сөз қозғау орынсыз. Себебі қымыздың сапасын анықтайтын стандарт жоқ. Ал оны жолға қою үшін млн-даған қаржы керек. Оны айтасыз қымыздың құрамын зерттейтін үлкен биологиялық институтта жоғын осы елдегі әріптесім экономика ғылымының кандидаты, РҺД экономикасы және жылқы өсіру саласының докторы Айтуған Мұқашевтан естіп қайран қалдым. Осының бәрін көріп, зерттей келе келешекте Қазақстанда қымыз өндіретін үлкен зауыт ашу ойымызда бар.

— Қазақстанда қымыз өндірісінің дамымай жатқанын мойындамасқа шарамыз жоқ. Германиядағы өндіретін қымызыңыздың, одан алынатын өнімдеріңіздің сұранысқа қаншалықты ие екенін айтыңызшы?

— Қазір біз таза қымызды шығарумен қатар, қымыздан сапалы балалар сүті мен тағамдарын жасауды қолға алдық. Спортшыларға арналған әлдендіруші қуатты ас мәзірімізде даяр. Осылармен қатар Германияда қымыз өнімінен жасалған балмұздақ пен әйелдер қолданатын далаптардың бірнеше түрі баршаға танымал болып тұр. Кейінгі кездері соңғы технологиямен жасалынған қымыз балмұздақтың жаңа түрін шығара бастадық. Оның ерекшелігі ауыз қуысы микрофлорасына жағымды әсер ететінінде. Ал әйелдерге арналған далаптарды айтатын болсақ, ол іспен айналысып жүргеніме 20 жылдың жүзі болды. Қымыздың құрамындағы таза белоктың көмегімен бет терісіне жайлы болуы үшін далаптың құрамын жақсартуға күш салудамын. Осы істермен айналысып жүріп көзімнің тағы бір жеткені қымыз екземаны жақсы емдейді екен.

— Жерлестеріңізге қымыздың керемет қасиетін қалай жарнамалап келесіз ақпарат арқылы ма, жоқ әлде басқадай жолдары бар ма?

— Кісі сенбес бір қызық айтайын. Германияда қанша ақпарат таратсаңызда халық оған сенбейді. Жүре тыңдайды, немесе көз жүгертіп оқи салады. Елп ете қалмайды. Бұлтартпас нақты дәлелдермен сөйлемесеңіз дабырайтқан жарнамада, айтылған сөзде далада қалады. Ал егер сол саланың майын ішкен бір доктор шығып ғылыми түрде тарқатып айтып берсе ертесіне өніміңізді еш жерден таба алмайсыз. Биеңіздің таңғы сүтін сауып әкетуден тайынбайды олар. Сондықтан айтарым егер ғылыми тұрғыда дәлелдеме берілмесе бәрі бекер. Ал биенің сүті жайлы интернетте өріп жүрген материалдарды немістер оқымайды дегенге кім сенеді. Осыдан кейін қымыздан жасалынған кез келген өнімге сұраныс артуда. Дегенмен таға айтамын қымызды насихаттау үшін ғылыми тұжырым керек.

— Ганс Цольман қымызды патентеп алыпты дегенге қандай уәж айтар едіңіз?

— Бұл енді бекер сөз. Қымыздың, еттің өзін емес, өнімінің түрін жаңаша сипатта қолданысқа енгізіп патенттеуге болатын шығар. Мысалы, қымыздан жасалынған сабынды, шампунды, косметикалық далаптарды патентеді десе келісер едім. Менің білетінім патенттік бюрада қымызды патенттеу туралы цикл жоқ.

— Бағымыңызда қанша жылқы барын айтыңызшы?

— 400 бас жылқы ұстаймыз. Оның 200-і сауылатын бие.

— Германияда қымыз бағасы қанша?

— Қымыздың литрі 7-10 еуродан жоғары, кептірілген қымыз ұнтағы 20 еуродан кем емес.

— Қымызды сүйсініп ішетін қазаққа, кез келген жылқы соғым болып көрінеді. Бағымыңыздағы сүті суалып, болмаса кәртайып жарамсыз болып қалған жылқыларды қайда апарасыз?

— Еуропаның көп жерінде малды ұстауға ғана рұқсат бар. Бірақ жайратып сойып тастай алмаймыз. Ал қатардан шыққан малдарды арнайы соятын орындарға апарып сойғызамыз. Олай етпесек айыппұл төлеуге тура келеді. Ол жерлерге ет алушылар тапсырыс беріп кезекке тұрады. Арнайы бөлінген адамдар сұранысқа қарай бөлшектеп, үйді- үйлеріне апарып тастайды. Интернеттің қатты дамығаны сондай кез келген нәрсеңізді сатуға шығарсаңыз болды хабар бересіз. Өйткені интернетте сатылуы жылдам. Көшеге жарнама іліп жүрмейсіз.

P6086492.JPG

— Өзіңіз жылқының етіне қалай қарайсыз?

— Жанұямызбен жақсы көреміз, және сүйсініп жейміз. Интернеттегі материалдарға қанық немістерде жылқының етінің тез қорытлатынын, сіңімді екенін біліп алған. 2002 жылдары жылқы жайлы түсініктері өте төмен еді. Қазір көзқарастары басқаша. Бұлай тез биімделулеріне уақыттың өзі төреші. Нені талғап жеуді, нені жемеуді дәлелдеп көрсетті. Мысалы шошқа, тауық, сиырдан ауру шығып Еуропа дүрліккенде жаман ауру қамбар ата тұқымын айналып өтті. Осыны байыптаған Еуропалық жұртқа жылқының қасиеті таныла бастады деп ойлаймын. Сөзім құрғақ болмас үшін бір мысал айта кетейін. Мен Мюнхенде тұрамын. Сол жердегі жергілікті бір неміс ет базарында ылғида жылқының етін сатып жүретін. Содан реті келгенде сұрап қоятынмын. Ет қалай өтіп жатыр деп. Сонда ол маған: «Жылқының етін алатын немістер аз, көбінесе Қазақстаннан, Ресейден көшіп келгендер сұраныс жасайды» деп көңілі толмай жауап беретін. Бұл ұмытпасам 2000 жылдардың шамасы. Биыл сол жерге тағы жолым түсті. Әлгі немісім әлденіп алыпты. Жылқының етінің сұранысқа ие болғаны сондай күніне төрт жылқы сойып сатсада жеткізе алмай отырғанын айтты.

— Қазақстанға келгендегі мақсатыңыз қаншалықты орындалды?

— Менің мұнда келген он күндік жобамда қымыздың қазақ даласында қалай дайындалатынын көзіммен көріп, жылқышылармен дидарласып, кәсіпкер жігіттермен дискуссия ұйымдастырып, қымыздың кереметін Қазақстандық ғалымдармен ғылыми түрде дамытуға атсалысу еді. Ол мақсатқа жеттім. Өйткені әлемге қымыздың пайдалы екенін ғылыми тұрғыда зерттеп жариялау көкейкесті мәселенің бірі. Бұдан 20 жыл бұрын келгенімде Қазақстанда бәрі басқаша еді. Ғылым тоқырап ғалымдардың бәрі күнкөріс қамымен кеткенінде білемін. Қазір қалғып кеткен ғылымды оятуға жасалып жатқан қадамдарды құптаймын. Ғылым өрістемей қоғамның алға баспайтыны айдан анық. Ойға алған істерімді жүзеге асыруға Қазақстанда үлкен потенциал барына көзім жетті. Келешекте шетелдегі сияқты жеке институт құруды Қазақстанда қолға алмақпыз. Себебі қымыздың отаны Қазақстан. Әріптес ретінде қымыз өндіру саласында тәжірибесі мол Айтуған Мұқашевпен бірлесіп жұмыс жасау ойда бар. Кейбір ақпарат көздері мені қымызды қалай даярлауды үйретуге келіпті деп жазып жатыр. Оған сенбеңіздер мен үйренуге келдім. Артық қыламын деп тыртық қылудың қажеті қанша. Ал мақсатымның қаншалықты орындалғанын қазақтың пейілімен, ықыласына, ақ адал асына мелдектеп тойғанымнан ақ білулеріңізге болады.

— Айтпақшы қазақтың көкпарын көргенде таң тамаша қалыпсыздар. Жүздеріңізден қорқыныштың лебі ескендей болыпты? Ондай күйге түсулеріңізге не себеп?

— Еуропада малды қинауға, қорлауға болмайды. Ол үшін арнайы заң бар. Осы жағынан қарағанда кез келген шетелдік көкпарды көргенде ішкі эмоциясын жасыра алмасы анық. Кейбіреулері малды қинап жатыр деп сотқа жүгінуіде мүмкін. Ал біз салт-дәстүрді түсінеміз, ұлттық ойынды құрметтейміз, қазақ халқын силаймыз, сондықтан қызыға қарадық. Алайда мұндай ойындарды Еуропада ұйымдастыру мүмкін емесін біле жүргендеріңіз дұрыс.

— Германия мен Қазақстанның қымызында қандай айырмашылық бар деп ойлайсыз?

— Қымыздың түсіде, дәміде екі бөлек деп айтар ем. Мұның бәрі биені қандай жерде бағып-қағуға тікелей қатысты нәрселер. Егер күтімін арттырып, бабын келістірсе сапалы өнім алынары сөзсіз. Біздің технологиямыз күбіні ыстап, сағат сайын пісіп, қуатын арттырып жатпайды. Дайын болған өнім қатталып сатуға шығарылады. Тағы бір айырмашылық Германияда жылқыларды арнайы орындарда ұстаймыз. Арнайы ұнтақталған шөптерді пайдаланамыз. Өйткені жайылым жер өте аз. Қазақстанда жайлауда, құнарлы жерлерде еркін жайылады. Шөптіде таңдап жейді. Сондықтан дәміде тіл үйіреді. Сіздерде қымыз өндіру технологиясы жолға қойылмағандықтан әркім өзінше өңдейді, бірақ одан анау айтқандай сапасыз өнім көріп тұрған жоқпын. Бабаларыңыздың көне дәстүрі жаңа технологияны жолда қалдырып кетеді. Ал бізде мемлекеттік стандарт бар, сондықтан қымыздың дәмі өндірушілердің бәрінде бірдей. Талап солай. Монғолияда, Қырғызстанда болып қымыздарын іштім. Ең дәмдісі сіздердікі десем өтірік демеңіздер. Менің айтарым, Қазақстандық қымыз өндірушілер насихаттық жұмысты ұлғайтып, қымызқұмарлардың санын көбейтуі керек.

— Жылқыларыңыздың тұқымын білуге бола ма?

— Германияда негізі Еуропа жылқыларының тұқымы көп. Өте ірі болмасада спорттық жарыстарға қосуға ыңғайлы. Етті, сүттілеріде кездеседі. Сөйте тұра неміс жылқыларына қазақы жылқылардың өте ұқсас екенін байқап жүрмін.

— Қымызды қазақтың ұлттық сусыны деп білесіз бе, әлде бар халыққа ортақ тағам деп танисыз ба?

— Менің білуімше қымыздың отаны Қазақстан. Қымыз әлемге Қазақстан атымен танылуы керек.

— Астанадан қандай әсер алдыңыз?

— Сенсеңіздер Астананы аралауға уақытымыз болмай жатыр. Сол жағалауды басып өткенде елең етерлік ұлттық нақыш байқамадым. Керісінше заманға сай зәулім үйлерді көзім шалды. Біздің Германияда мұндай салынып жатқан үйлер жоқ, болған күнде аз шығар. Сондықтан жаңа Астананы жата жастана аралай жатармын. Қала жайлы пікірімді содан соң айтуға дайынмын.

— Келешекте қымыз сыраны алмастыра алады деп ойлайсыз ба?

— (Осы жерде рахаттана күліп алды). Қымыз сіздердің ұлттық сусындарыңыз. Ал сыра біздің жақтың күнделікті қолданыстағы шөлбасары. Қымыздың емдік қасиетін жоғарыда айттық. Ал сыра онымен иық теңестіруге жарамайды ғой. Солай десемде Еуропада қымыз сыраның деңгейіне жететін күннің қашан туатынын айту қиын. Бірақ өз елдеріңізде сырадан жоғары тұруы тиіс. Сонда ғана өзге елдер қымызбен санасатын болады.

— Қазақта «қонақ аз отырып көп сынайды» деген мақал бар. Қандайда бір қазақ бауырларыңызға айтар пікіріңіз, назыңыз болса ашық айтсаңыз?

— Ондай назым бар. Асқазан ауруына қымыз өте пайдалы екенін дәлелдейтін семинарға қатысып, артынан соны түбегейлі зерттеп жүрген ғалымның үйінде қонақта болғанда қымыз ішпегеніміз қызық болды. Жарайды кездейсоқтық дейін десең, одан кейін қымызға жаны ауратын қазақ тойына шақырды. Бардық. Дархан көңіліне риза болдық. Шашылып той жасағаны көрініп тұр. Арақ-шараптың түр-түрі келді дастарханға. Алайда алдымызға қымыз тағы келмеді. Қазақ қымызымыз бар деп мақтанады, бірақ дастарханында тұрмайтынын қалай түсінуге болады. Қонақ келмеген күнде ұлттық бренді болып дастарханның үстінде тұрса қандай жақсы. Бұл менің пікірім, оқығандар сын деп қабылдамауын өтінемін.

Неміс азаматының қазақ даласында қымыз өндіретін үлкен зауыт салу ойында бар. Қазақтың жоғын жоқтап жүрген оған бәлкім қолдау көрсетуіміз керек шығар. Дегенмен қазақтың байлығына ие болғандардың бәрі шетелдіктер екенін естен шығармайық. Ата-бабамыздан қалған асыл мұрамыздың бірі қымызға неміс ұлтының кәсіпкері құда түсіп отыр. Келешекте өзімізге ештеңе қалмай, жер сипап қалмасақ бопты дегіміз келеді. Қанша дегенмен «аузы күйген үрлеп ішеді» емес пе?

Нағашыбай ҚАБЫЛБЕК