ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ ТЕНДЕРГЕ ҚҰЛ, БИЛІККЕ «ҰЛ» БОЛМАУЫ КЕРЕК

Қазір жазылу науқаны жүріп жатыр. Газет – журналдардың оқырман іздеп шапқылайтыны, болмаса үкіметтің тендеріне телміретін уақыты. Баяғыдай, алаш арыстарының газет-журналдарына қаржылай қолдау білдірген, елге жетуіне мүдделі, халықтың саяси һәм білім өрісінің жетілуін аңсаған бай-мырзалар, атымтай – жомарттар жоққа тән. Сондықтан «Ендігі күнім не болады» деп билікке жалтақтаған күні құрысын, қазақ баспасөзінің! Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің PhD докторанты Еркін Рахметулиннің «ХХ ғасырдың І жартысындағы қазақ меценаттары: тарихы мен тағдыры» деген мақаласында мынадай мәлімет келтіреді. «Алашорда үкіметінің экономикалық және қорғаныс тірегі саналған қазақ байлары қатарында семейлік Қаражан Үкібаев, шыңғыстаулық Медеу Оразбаев, Ике Әділов, Қарқаралы өңірінен Хасен Ақаев, ағайынды Бекметевтер, Ыбырай Ақпаев, жетісулық Маман байдың балалары және Алашорда үкіметінің батыс бөлімшесінен қобдалық Иса Көпжасаров, Сырым батырдың шөбересі Салық Омаров, Маңғыстау өңіріне аты шыққан бай Тобанияз Әлниязовтарды ерекше атап өтеміз» дейді. Олардан байлығы жүз есе көп олигархтар қара басының қамын күйттеп жүр. Қаржысын қайда тығарын білмей жанталасқан бай-бағыландар бүгінгі қазақ баспасөзінің мүшкіл халіне көз қырын да салар емес. Мұның бәрі рухани азғындау мен ұлттық құндылықтарды бағаламаудың салдары. Әйтпесе дарақыланып бар дүниесін той-думанға, ойын-күлкіге шашып жүргендер ойланар еді ғой…

 

Ақпарат және коммуникациялар министрлігінің былтырғы дерегіне сүйенсек, бүгінгі күні Қазақстанда 3027 БАҚ тіркелген, соның 2608-і баспа басылым. Аталған газет-журналдардың 519-ы таза қазақ тілінде жарық көрсе, 802 басылым орыс тілінде таралады, 992 баспа БАҚ қазақ және орыс тілдерінде шығады екен. Осының өзінен-ақ ресми тілдің үстемдігі аңғарылып тұрған жоқ па? Дәстүрлі басылымдар қазақтың бүкіл мәселесін, кешегі сонау алаш ардагерлері көтерген мәселелерді қозғайды. Алаш арыстарынан бері келе жатқан бір дәстүр жалғастығы бар қазақ баспасөзінде. Ол – ұлтқа қызмет ету. Салт-дәстүрге бей-жай қарамау. Тіл мен ділді дәріптеу. Сол үшін от пен суға түсу…  Сөйте тұра елге, мемлекетке су тегін қызмет етіп отырған басылымдардың жағдайы неге төмен?! Ең бірінші жағдай соларға жасалуы керек еді ғой! Осы мәселеге билік тарапынан мән беріліп, қазақ басылымдарына деген көзқарасты түбегейлі өзгертпесе тіл мен ділдің проблемасы асқына бермек! Қазақ баспасөзі туралы әңгімелегенде «Қазақ» газеті еске түседі алдымен. Неге?  Алғашқы қазақ газеттері одан ертерек шыққанымен, ол ұлттық кәсіби баспасөздің негізін қалыптастырған басылым еді. Бұл туралы Елбасы Н.Назарбаев «Тарих толқынында» кітабында «1913 жылдан бастап Қазақстандағы азаттық қозғалысының «Қазақ» газетінің қызметіне байланысты жаңа кезеңі басталды… «Қазақ» қазақ халқының ұлттық сана-сезімін оятуға аз үлес қосқан жоқ, өз дәуірінің көкейкесті мәселелерін көтерді, ағартушылық идеяларын насихаттады, қозғалыстың және болашақ «Алаш» партиясының баспа органы болды» деп жазды.

Бүгінгі қазақ баспасөзі де хал-қадірінше осы жолды жалғастырып келеді.
Иә, кей адамдар газет шығаруды қиынсынып, сайттар мен порталдардың, әлеуметтік желілердің күш қуатын алға тартар. Жасыратыны жоқ, қазір дамыған технология заманы. Ақпараттар ағыны көл-көсір құйылып жатыр. Осы жайында жуырда әлі сиясы да кепкен жоқ (19.08.2019) «ЕЛ БОЛАМЫН ДЕСЕҢ, ӘЛЕУМЕТТІК ЖЕЛІҢДІ ТҮЗЕ, БИЛІК!» атты мақала жаздым.  https://elana.kz/ru/ел-боламын-десең-әлеуметтік-желіңді-т/. Сондықтан әлеуметтік желі туралы мәселеге тоқталғым келмей отыр. Ал порталдар мен сайттар ғасырдың жемісі. Олар керек. Бірақ ақжарма ойдың исі сіңген, даналықтың мөрі басылған, көзіңді «жемейтін», ойыңды бөлмейтін, тайға таңба басқандай әріптері де көркем газет- журналға не жетсін шіркін! Сөзім жалаң болмасын, бүгінде дамыған елдердің бәрі дерлік газетпен журналдан қол үзе қойған жоқ. Керісінше жандана түсуде.
Дамыған мемлекеттерде газет-журнал оқу мәдениеті қалыптасқан, жоғары кәсіби деңгейдегі мерзімді баспасөзді шығару ісі мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынған және газет-журнал тарату ісі жолға қойылған. Ал пост-советтік елдердің көпшілігі, оның ішінде Ресей, Әзірбайжан, Өзбекстан, Грузия мемлекеттері газет оқу дәстүрінен әлсіретіп, мерзімді баспасөзді тарату ісін шатқаяқтатып алды. Салыстырмалы талдау жасағанда, елдің ішкі саяси тұрақтылығы, экономикалық дамуы, халықтың билікке деген сенімі газет-журнал оқу дағдысымен тікелей байланысты екенін көреміз. Интернет желісі өте жақсы дамыған, ақпараттық технологияның көш басында тұрған алпауыт елдерде миллиондаған газет-журналдың таралуы және оқытуы – осының айғағы. Ендеше, Қазақстан газет-журнал оқитын көзі ашық сауатты ел болу дәстүрінен көз жазып қалмаудың қамын жасауы тиіс.

ЖАПОНИЯДА ГАЗЕТ – ЖУРНАЛ ТАРАЛЫМЫ ӨСУДЕ.  НЕГЕ?

Қазақта «Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» деген мақал бар. Мысалы көршіміз Ресейге еліктегенде шашамызға шаң жұқпайды. Ендеше неге солардың жақсы бастамасын іліп әкетпеске? 2019 жылдың басында Ресейде 52 мыңнан аса мерзімді басылым тіркелген. Бұл елде мерзімді баспасөзге мемлекеттік қолдау білдіру ісі жолға қойылған. Оның ішінде орталықтан шығатын басылымдар ғана емес, аймақтық газет-журналдарға да көңіл бөлінеді. Тікелей мемлекеттік қолдау аясында жылына 600 миллион рубль бөлінсе, оның елеулі бөлігі аймақтық баспасөзге беріледі. Бұл елдің географиялық ауқымы мен халықтың тығыздығы факторларын ескерсек, мемлекеттік саясатты жүргізуде аймақтық баспасөзді қолдаудың маңызы орасан екені түсінікті. Аумағы жағынан әлемде 9-шы орында тұрған Қазақстан да географиялық факторды ескеруі тиіс.
Тағы бір ескеретін жайт, газет-журнал тілдің–тірегі! Қазақтың көркем сөзі мен эстетикалық тағылымы осылар арқылы адам санасына арна тауып құйылады. Егер қазақ мемлекетінің қазақ тілді газет-журналы күйресе, тілді дамытуға бөлініп жатқан миллиондардан да қайыр аз. Біз түгілі тілдері тұғырына қонған, тұтастығы өздеріне болған қорған – бізше айтқанда дамудың даңғыл жолына түскен елдер де тілдік қуаттың ұлттық қажеттілігін ойынан бір сәтке шығарар емес. Оған дәлел жетерлік. Мемлекеттік тілді дамыту үшін, оның әлемдік деңгейде үстемдікке ие болуы үшін бұқаралық ақпарат құралдарын, оның ішінде мерзімді баспасөзді пайдалану – дамыған елдердің тәжірибесі. Мұны Ұлыбритания, Франция, АҚШ, Жапония сияқты «үлкен жетілік» елдерінің мысалынан көруге болады. Бұл елдер мерзімді баспасөзге миллиардтап қаржы құюдан сол елдің геосаяси мақсаттарын жүзеге асыруда, туризмді дамытуда, ұлттың рухани экспансиясын арттыруда пайда көріп отырғаны жасырын емес. Жалпы, әлем бойынша газет-журнал нарығының көшбасшылары: Қытай, Үндістан, Жапония, АҚШ және Германия. Алдыңғы екеуінің бұл тізімге енуіне демографиялық фактор әсер етсе, Жапония, АҚШ пен Германия елдерінің мемлекеттік саясаты бұл елдердегі мерзімді баспасөзге берілетін түрлі деңгейдегі көмекті қамтиды. Сондықтан Қазақстан дамыған елдердің қатарына қосылу үшін көшбасшы елдердің тәжірибесінен өнеге алуы тиіс. Мерзімді басылымға мемлекеттік қолдау жасау арқылы рухани, саяси, ұлттық салада қордаланып қалған мәселелердің оң шешімін табуға болады.

Таяуда белгілі журналист «Қазақ газеттері» ЖШС директоры Ш. Паттеев  мырза «2025 жылға дейін латын қарпіне көшуге қатысты мемлекеттік саясатты қазақтілді мерзімді басылымдар арқылы жүзеге асыру ТҰЖЫРЫМДАМАСЫН дайындапты. Оны арнайы  Президент аппаратына тапсырыпты. Соның ішінде көп ойлар айтылыпты. Әсіресе бүгінгі әлем баспасөзінің хал-ахуалы, «төртінші билік» саналатын БАҚ-қа  деген әлемдік өркениетті елдердің ұстанымы жан жақты сарапталып берілгені қуантты. Қазіргі уақытта бүкіл қазақ баспасөзі ақордаға телміріп, ол жақтан жағымды хабар күтіп отырғанын ерекше айтқымыз келеді.  «Әлемнің кез келген дамыған елдегі мемлекеттік тіл саясаты сол елдің саяси, экономикалық, әлеуметтік, геосаяси, рухани үстемдігін арттыру бағытында қозғалтқыштың рөлін атқарғаны белгілі. Ағылшын тілінің әлемдік деңгейде үлкен басымдыққа ие болуы Біріккен Корольдікке қарай қаржылық, инновациялық, ғылыми, ақпараттық ресурстардың ағылуымен бірге оның геосаяси және экономикалық тұрғыда өзге елдерден озық тұруына себепкер болды. Газет-журнал оқу мәдениеті – өркениеті дамыған, экономикасы тұрақты елдердегі көрсеткіштердің бірі. Бүкіләлемдік газет және жаңалықтар қауымдастығының (WAN-IFRA) мәліметіне жүгінсек, жер шарындағы ересек тұрғындардың 40 пайызы күнделікті газет оқу машығынан айныған жоқ. Мысалы, Жапонияда газет-журналдардың таралымы азайған емес, жапондықтардың 51 пайызы – күнделікті газеттердің оқырманы. Ал таңертең-кешке шығатын «Иомиури» газетінің күнделікті таралымы 10 миллионнан асады. Бұл елдерде газеттерге жазылу дәстүрі әлі бар. Финляндия тұрғындарының 77 пайызы күнделікті газет-журналды, 92 пайызы апталық басылымдарды оқиды, олардың 66 пайызы газет-журналды үйіне жаздырып алады. «Аргументы и факты» газетінің бас директоры Р.Новиковтің пікірін келтірсек, қазіргі заманғы ақпарат тасқынында адамдар ақпарат көздерін барынша екшеп, бірнеше ақпарат құралымен ғана шектелуге бейімделе бастады. Мұның себебі «…адам гигабайттармен өлшенетін жаңалықтарды толық қорыта алмайды, ол үшін интернеттен алынған ақпараттың 95 пайызының пайдасы шамалы, сондықтан мектеп оқушылары 5-6 ақпарат көзімен шектеледі, студенттер өздеріне керекті мәліметтерді жариялайтын сенімді 1-2 тұрақты ақпарат көзін таңдайды. Аға ұрпақ консерватизмге бейім. Соңғы жылдары Ресейдегі теледидар көру қарқыны екі есе азайды. Көп адамдар ақпарат көзі ретінде газетті таңдай бастады, оның себебі түсінікті. Газет журналистері дайындаған материалдар негізінде оқырманға бір күннің немесе бір аптаның әлемдік деңгейдегі маңызды оқиғалар туралы біртұтас көрінісін береді. Газетті оқуға жарты сағат кетсе, интернеттегі ақпарат теңізіндегі керегіңді іздеу үшін күніне орта есеппен 2,5 сағат жұмсау керек, онда да адам сол күні болып жатқан оқиғалар туралы түсінік қалыптастыра алуы екіталай. Адамдар өз уақытын бағалауды үйрене бастады».

ҚАЗАҚ ГАЗЕТТЕРІН АЛАЛАУ БАСЫМ…

Бүкіләлемдік газет және жаңалықтар қауымдастығының дерегіне сәйкес, 2010-2015 жылдары әлемдік газет-журналдардың таралымы 21,6 пайызға өскен, оның ішінде Ұлыбритания, Франция, Германия сияқты елдерде 2016 жылдан бері мерзімді баспасөз тиражы ең кемінде 2-3 пайызға артып келеді. Соңғы жылдары “The Wall Street Journal”, “New York Times”, “Los Angeles Times”сияқты газеттердің таралымы артты. Мерзімді басылымдардың эксклюзивті сапалы ақпарат беретіні олардың ақпараттық замандағы артықшылығына айналды. Батыс Еуропа елдерінде жылына 20 миллиардан көп дана журнал сатылады. Ересек тұрғындардың 80-90 пайызы тұрақты түрде журнал оқиды. Америкалық «Time» журналының таралымы 3,4 миллионнан асса, немістің «Der Spiegel» және «Stern», француздың «Paris Match» және британдық «The Economist» журналдардың әрқайсысы бір миллионнан аса данамен таралады. Басқаша айтқанда, дамыған мемлекеттерде газет-журнал оқу мәдениеті қалыптасқан, жоғары кәсіби деңгейдегі мерзімді баспасөзді шығару ісі мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынған және газет-журнал тарату ісі жолға қойылған.

Ел мен жерді аралап кейде шалғайдағы ауылдарға жолымыз түседі. Жасыратын несі бар, кей  ауылдарда  интернет желісі ұстамайды, енді біріне әлі жетпеген. Сөйте тұра ауыл жұрты газет-журналдан, теледидардан бар жаңалықты көріп, оқып біліп отыр. Орта жастан асқан азаматтардың көбінің көзі ашық, саналары тұнық.  Оларға рухани байлық газет-журнал арқылы құйылып жатыр. Мысалы біздің «Қазақстан дәуірі» газетінің 80 пайыз оқырманы ауыл тұрғындары. Біз емес бүгінгі қазақ газеттерінің көбінің оқырманы ауылда тұрады. Әйтсе де әкім – қаралардың «халықты газетке жазылуға күштемеңіздер» деген талап-тілектеріне де өкпе-ренішіміз бар. Биліктен қолдауы жоқ қазақ газеттері – жазылу науқанында ел аралап кетеді. Бұл шындық. Ертегіде айтылатын «Темір таяқ– тебен болғанша», қара күзден желтоқсанға дейін жүреді олар.  Халықтың тұрмыс-тіршігімен танысады. Олардың жан-айқайын үкіметке жеткізуге күш салады. Сол арқылы оқырмандардың ықыласына бөленіп жатады.

Бүгінгі қазақ газеттері жатыпішер жалқау емес, Абай данышпан айтқан «Еңбек етсең ерінбей, тояды қарның тіленбей» деп жүрген жанкештілер. Газетке жұртты жұмылдыра жаздырудың да өз қиындығы мен қызығы бар. Әкім-қаралар мен мектеп директорлары айтпақшы, біз ешкімді күштеп жаздыртпаймыз. Оған біздің заңдық құқымыз да жоқ. Содан кейін сенің айтқаныңа көніп, айдағаныңа жүретін халық бар ма қазір? Саяси сауаты жетілген бұқараның өз ұстанымы, өз көзқарасы қалыптасқалы қашан? Ал күштеп жаздыртпаңдар дейтін басшыларға айтарымыз, әділдікті ту етіп ұстасаңыздар. Ала қойды бөле қырқуды доғарсаңыздар!  Елді-мекендердегі көпшілік халық пен мұғалімдердің біразы мемлекет қолдауына сүйенген газет-журналдардың «құрбаны». Кімнің күштеп, кімнің іс істеп халықты газетке жаздырып жатқаны осыдан білінсе керек?
Біз кейде ойлаймыз, өзі азғантай ғана қазақ газеттерін бөлшектемей, бөлмей, «анау мемлекеттің газеті, мынау дербес газет» деп төмпештемей, бірін бәйбішенің баласындай еркелетпей, бірін тоқалдың баласындай шеттетпей тең қараса Үкімет. Өйткені біздің бәріміздің илегеніміз бір терінің пұшпағы емес пе? Бәрімізде осы қазақ елінің тәуелсіздігі жолында күресіп, енді оның жетістігіне қуанып, кемшілігіне қуарып жүрген жоқпыз ба? Қай қазақ газеті үй ішінен үй тігіпті. Ащы сын айта алмаса, қисықты қисық демесе, жемқорлықты шенемесе, тілден мақұрым шенеунікті мінемесе, үкімет бөлген миллиондаған қаржы діттеген жеріне жетпегенін әйгілемесе қазақ баспасөзінде не құн, не бедел қалмақ ел алдында? Осы орайда айтқымыз келетіні, «Сен мемлекеттің газетісің, сен тәуелсіз газетсің, сен ЖШС–сің» деп онсызда саусақпен санарлық қазақ газет-журналдарын жіліктемей, ақпарат министрлігі жанынан «Ақпарат-сараптамалық орталық құрылса? Сол орталықтан барлық БАҚ тіркеуден өтсе. Қазақ баспасөзінің не жазып жатқаны, келешекте нені жазуы керектігі туралы да ұсыныстар айтылса. Жазылып жатқан ащы сындардан қорытынды шығарылғаны дәлелденсе, қандай керемет болар еді.

ҚАЗАҚ ҚҰНДЫЛЫҒЫН – ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ ҚАРА НАРДАЙ КӨТЕРІП ТҰР

Әрине газет-журнал шығарудың өз ауырпашылығы бар. Оны жоққа шығара алмаймыз. Мысалы типография мәселесі. Оған төленетін қаржы қаншама? Журналистер отыратын офис шығыны да арқаны аяздай қариды. Оқырманға жеткізу де бір күш.
Дамыған мемлекеттерде газет-журнал оқу мәдениеті қалыптасып қана қоймай, жоғары кәсіби деңгейдегі мерзімді баспасөзді шығару ісі мемлекет тарапынан қамқорлыққа алынған және газет-журнал тарату ісі жолға қойылған. Жалпы, әлемдік тәжірибеден мәлім жайт, газеттерге жазылу ісі негізінен мемлекеттік қолдаудың арқасында жүзеге асады. АҚШ пен Канадада, Еуропа елдерінде газет-журналдарды оқырмандарға тасымалдау шығындары мемлекеттік бюджет есебінен қамтылатын болғандықтан, жазылу бағасы әлдеқайда төмен. Ал Ресейде 2014 жылы мерзімді басылымдарды жеткізудің пошталық алымдарына берілетін субсидияны тоқтату жалпы газет-журнал таралымының бірден 10-15 пайызға азаюына әкелген. Қазір ресейлік медиа нарық сарапшылары бұл мәселені қайта көтеріп, мемлекеттік субсидия қалпына келтіруге талпынып жатыр.
Әлемдік трендтерге қарасақ, елдің әлеуметтік-экономикалық ахуалы жақсарған сайын аймақтық баспасөздің таралымы арта түседі екен. Мысалы, АҚШ-та, Норвегияда соңғы жылдары аймақтық газет-журналдардың таралымы өскен. Себебі тұрмыс жақсарған сайын тұрғындар ең алдымен өз қаласы, өз ауданында болып жатқан оқиғаларды білуге ұмтылады. Норвергияда ақпарат кеңістігінде әлемдік жаңалықтардың үлесі 3 пайыздан аспайды.

Көрші елдердегі жағдайға қарасақ, Ресейде бұқаралық ақпарат құралдарына бөлінетін жалпы мемлекеттік шығын жылына 110 миллиард рубль шамасында. 2019 жылғы БАҚ саласындағы мемлекеттік қолдауға бөлінетін қаржының 40 пайызы ең алдымен әлеуметтік-мәдени жобаларға жұмсалады. Халықтың рухани сұранысы нарықтық бәсекелестіктен әлдеқайда жоғары, сондықтан бұл қаржының қомақты бөлігі мәдени хабарларды, аймақтық баспасөзді қолдауға арналған. 2019 жылға арналған мемлекеттік бюджетте мерзімді баспасөзге бөлінетін қаржының көлемі 556 миллион рубль деп бекітілген. Мұның өзі Ресейдің газет-журналдардың ықпалын мойындайтынын көрсетеді. Оның үстіне, Ресей Юнесконың «Флоренциялық келісімге» қол қойған, яғни бұл елде мерзімді баспасөзді шығару мен оның өндірісіне қатысты барлық шығындар кеден алымдарынан толықтай босатылған. Президент сыйлығының лауреаты, ҚР Мәдениет қайраткері, «Алматы Ақшамы» газетінің Бас редакторы Қали Сәрсенбай бір сұхбатында былай депті: Қоғамдағы әрбір іргелі ұжымның қадірін білсе, мемлекет те бағалауы тиіс. Мәселен, айлық еңбекақы ол әншейін күнкөріске ғана есептелген. Кейде күнделікті тамағына да жетпей жатады. Журналист, қаламгер қай кезде де қаламақымен күн көрген. Сондықтан мемлекеттік деңгейде қаламақы мәселесін бірінші кезекте шешу қажет. Соңғы жылдары журналистердің тұрғын үймен қамтылуы да ешқандай заңмен шешілмей отырғаны айтылуда. Журналист тұрғын үймен міндетті түрде қамтамасыз етілуі тиіс. Журналист еш уақытта өз ақшасына пәтер сатып ала алмайды! Осы екі мәселеге баса назар аудару керек. Одан бөлек журналистерге берілетін марапаттар, атақтар еңбегіне қарай, ретімен, жөнімен бола жатар. Оның берілуінде де әділетсіздіктер кездесіп қалуы мүмкін. Бірақ ол ең бірінші мәселе емес. Үйі, не жағдайы жоқ журналист атақты нан қыла ма? Мені қазақтың дәстүрлі басылымдарының тағдыры толғандырады. Қазақ баспасөзі — мемлекеттік саясатты дұрыс жүргізуде Елбасының бірден-бір қолдаушысы әрі көмекшісі. Президенттің бастамалары мен көзқарасын халыққа жеткізіп отырған, насихатын күшейтіп отырған қазақ басылымдары. Мен тек газеттерді ғана айтып отырмын. Бұл қатарға журналдарды, телеарналарды да қосу керек». Менің бұған алып қосарым жоқ. Бұл әлі күнге маңызын жоймай отырған мәселе екенін кімнен жасырамыз.

Қазақстан тәуелсіздігін алғаннан кейінгі кезеңде мемлекеттік емес ақпарат құралдары, солардың арасында қазақ тілді БАҚ та көбейді. Әйткенмен, қазақ баспасөзі қоғамдағы құбылыстарға, билік пен халық арасындағы жаңа қарым-қатынастарға ескі көзқараспен қараудан арылмай отыр. Қазақша газеттер ауыл, тіл, мәдениет, ұлтаралық қатынастар, өткеннің жетістіктері тақырыптарына жиі оралып отырады. Бірақ, адамды амбиваленттік күйге түсіретін мұңды сарынға көбірек бой алдырады. Өзгелерді қайталаудан асып, тың идеялар көтеру аз. Кейбір басылымдар билікті сынауды меңгерді. Сонысымен бұқара алдында едәуір беделге ие болып, таралымын қанағаттанарлық мөлшерде сақтап отыр.

Иә, тәуелсіз газеттердің таралуына елеулі тосқауылдар болып отыратыны рас. Бірақ таралымның аздығын осы себеппен ғана түсіндіруге болмайды. Бұл жерде нені, қалай жазып жүрміз, халыққа не керек деген сұрақтардың басын ашып алу маңызды болып табылады әрине.

Баспасөз халыққа арналады. «Қазақ баспасөзі халық ұғымына ауыл тұрғындарын сыйғызады. Бұдан ауылдағы сауаты мен мәдениеті төмен бұқараның мүддесін көздеу алдыңғы лекке шығады» деп сынайтындар бар.. «Қазақты ауылға қайтарайық», «мал басын арттырайық», «ауылға апаратын жол салайық», «ауыз су жеткізейік»,.. деген сияқты мәселелер қазақтілді газеттердің ұранына айналғанын да іліп әкететіндер бар. Бұған жауап сөз басында айтқанымыздай, қазақ баспасөзінің оқырмандары ауылда. Қазақтың арқа сүйер тірегі де ауыл. Ауыл көркеймей, ел экономикасының қарыштап дамуы да күмәнді. Осындай жағдай да ақшаның астына көмілген өзге тілді БАҚ ауылға емес, жаһанға көз салып, ғаламдық жаңалықтарды тықпалап әлек. Олардан ауыл-аймақ туралы сараптама мақала оқу қиын. Өйткені олар мұндай «кәкір-шүкірмен» айналыспайды. Олай болса, ауылдың жырын қағанағын жарып шыққан қазақ газетттері мен журналдары толғамаған да, кім толғайды?.

«ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНІҢ ҚАЙСАРЛЫҒЫ – ҰЛТҚА ҮЛГІ

ХХ ғасырдың басында жарық көрген «Бірлік туы», «Қазақ газеті», «Дала», «Қазақстан», «Ешім даласы», «Қазақ», «Айқап», «Алаш», «Сарыарқа», «Ұран», «Үш жүз», «Тіршілік» сияқты газет-журналдарда сол тұстағы қазақ оқығандары бұқараның көзін ашып, көңілін ояту ісіне аянбай үлес қосты. Сонымен бірге ұлт тіліндегі газет стилі мен жазба əдеби тілінің дамуына жол салды.  Осылардың ішінде қазақ қоғамын­дағы серпіліске айрықша ықпал еткен басылым «Қазақ» газеті еді. Тарихи деректер «Қазақ» газетінің 1913 жылғы 2 ақпаннан 1918 жылғы 16 қыркүйекке дейінгі аралықта жалпы 265 нөмірі жарық көргенін айтады. Газеттің редакторы Ахмет Байтұрсынов болып, оны ұйымдастыруға Әлихан Бөкейхан, мен Міржақып Дулатов белсене атсалысты. Қазақ тарихындағы ең алғашқы ұлттық-демократиялық ұйым – «Алаш» партиясының құрылуына да осы газет ұйытқы болды. Осы алмағайып кезеңде ат төбеліндей елшіл азаматтар «Керегеміз – ағаш, ұранымыз – алаш» деген ұстанымның төңірегіне топтасып, қалың қазаққа бағдаршам болды. «Алаш» деп атқа қонған ардақтыларымыз ұлы күресті ұлт ағарту ісімен ұштастырды. Газет шығарып, оқулықтар жазды. Отарлық қамытынан қорғалап қалған қазақтың рухын оятып, тілі мен сөзін түзеуге, сол арқылы ұлттың өзін түзеуге талпынды. Арыстардың сөзімен айтсақ, олар «өзіне артылған жүкті жетер жеріне дейін апарды».  Егеменді елі бола тұра біз оны қай ортада қалдырдық?

Алдағы жылы жүз жылдық белеске шығатын «Егемен Қазақстан» өз тарихында «Ұшқыннан» кейін «Еңбек туы», «Еңбекшіл қазақ», кейіннен «Социалды Қазақстан», «Социалистік Қазақстан» атауымен жарыққа шықты. Еліміз егемендік алған тұста аты «Егеменді Қазақстан», ал 1993 жылы «Егемен Қазақстан» болып өзгерді. Аға басылымда әр жылдары Бернияз Күлеев, Смағұл Сәдуақасов, Жүсіпбек Аймауытов, Мұхтар Әуезов, Бейімбет Майлин, Сәкен Сейфуллин, Тұрар Рысқұлов, Ораз Жандосов, Ғабит Мүсірепов, Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев сынды ұлтымыздың біртуар азаматтары қызмет істеп, басылымды дамыту ісіне зор үлес қосты.

Қазақ баспасөзінің қарыштап өсіп, қауырт дамыған кезеңі деп өткен ғасырдың 60-80 жылдарын атауға болады. Осынау кезеңде «Социалистік Қазақстан», «Лениншіл жас», «Қазақ әдебиеті», «Қазақстан әйелдері», «Жұлдыз», «Жалын», «Мәдениет және тұрмыс», «Білім және еңбек», «Ара», «Балдырған» сияқты басылымдар баршаның рухани азығына айналды. Кейбірінің тиражы 200 мыңнан асса, аз дегені 5-10 мың данамен таралды.

Бүгінде мұндай тираж арманға айналды. Ал, тәуелсіздік келгелі еліміздің ақпараттық кеңістігінде үлкен дүмпу болғаны аян. Газет-журнал қатары әлденеше есеге көбейіп, отандық БАҚ нарығында бәсеке қыза бастады. Жауыннан соңғы саңырауқұлақтай қаптаған «сары» басылымдарды айтпағанның өзінде «Айқын», «Қазақстан-Заман» (Бүгінгі Қазақстан дәуірі), «Түркістан», «Алтын Орда», «Жас қазақ», «Жас қазақ үні», «Кентавр», «Алаш айнасы», «Дала мен қала», «Нұр Астана», кейіні­рек «Халық сөзі», «Ұлт Times» сияқты жаңа газеттер ақпарат айдынына жол тартты. Осы басылымдардың қай-қайсының да егемендіктің нығаюына қосқан үлесін айрықша атап өтуге болады. Ұлттың мүддесі сыналған кезде қазақы баспасөз қашанда аянбай күрес жүргізді. Сонымен қатар экономикамыздағы оң өзгерістер, рухани құндылықтар сияқты алтын арқаулы мәселелердің бірде-бірі ұлттық баспасөз назарынан тыс қалған емес.
Кейінгі жылдары нарықтың заңдылығына сай әлемде газет-журналдар қатары біршама оңтайланғаны белгілі. Бұл үрдіс бізді де айналып өткен жоқ, соның салдарынан жоғарыда аталған газеттердің бірқатары жұмысын тоқтатуға мәжбүр болды, біразы интернет-ресурсқа айналды.

Әйтседе әлі күнге баспасөзге жазылу мәселесі күйіп тұр. Егер мұны билік қолдап, харекет жасамаса, қаптаған жат пиғылдағы сайттарға жұтылып кету қаупі басым.
Қазақстанда 11 мыңға жуық кітапхана бар екен. Әр кітапхана қазақ баспасөзіне құрмет көрсетіп, оларды жазғызып алып отырса қанекей. Онда қазақ БАҚ-ы бүгінгі кейіпке түспеген болар еді. 11 мың кітапхана – 11 мың тираж. Ойлап қарасаңыз – қолдаудың керемет түрі ғой бұл. Билік басындағы азаматтар келешек ұрпақ пен тілді ойласа, қазақ баспасөзінің гүлденуіне ат салысуға тиіс.  11 мың кітапханада сақталған дүние – бір жағы келешек ұрпаққа мол мұра. Білім  теңізі мектептер мен жоғары оқу орындарында да кітапханалар бар. Оларға неге тапсырма берілмеске жоғарыдан.  Әкімдіктер мен кәсіпорында көп қой бізде. Ондағы қазақ жұмысшыларына да тарту етілсе.  Теңіз тамшыдан құралатынын ойласақ, бұл деген телегей табыс қой. Қазақ баспасөзін өркендетудің жолы көп-ақ, тек соған ниет қана аздау. Әйтпесе, қолдағы бар мүмкіндікті пайдаланып, тәуелсіз қазақ елінің төл баспасөзін жетім баланың кебін кигізбей, керісінше бай баласындай шалқып жүруіне жол ашу түк емес. Кешегі қиын заманда да алаш арыстары қазақ баспасөзін мырза–байлардың қолдауымен шығарып отырды. Оған қарағанда бүгін азат елміз, асқақ мұраттарға қол созған жайымыз бар. Ендеше бұл күніміз, не күн?

Ә.Бөкейханов негізін қалаған 1913-1918 жылдар аралығында жарық көрген «Қазақ» газеті ұлт-азаттық қозғалыстың үніне айналды. Газет-журнал оқысаң, Көзіңді қазақ ашасың. Дүние халің білмесең, Ілгері қалай басасың?- деп ұрандаған «Қазақ» газеті ұлттық мемлекет құруда халықтың санасын ояту, сауаттандыру жұмыстарында, отарлық езгіге қарсы күрес идеологиясын қалыптастыру бағытын­да үлкен рөл атқарды. Осы арқылы жалпыұлттық басылым деңгейіне көтерілді. «Қазақ» газеті әр кез халықтың үніне құлақ тосып отырды. 1918 жылдың 12 қаңтарындағы санында: Торғай, Ырғыз уездері қараңғы бір түкпірде жатыр, дүниеде не болып жатқанынан бейхабар. Пошта жүріп, Алашорданың бұйрық-жарлығы тараса, біздің ел Алашорданың тілегінен бас тартпас еді, халық қатарынан қалмас еді,—деп, жаңа үкімет құру жолында әрбір қазақ құлақтану үшін ақпараттың маңыздылығына мән берді.

ХХ ғасыр басындағы қазақ баспасөзінде жария етілген алашордашыл қаламгерлердің мақалалары мен шығармаларынан Кеңес өкіметінің қолдан жасаған таптық азаттығынан гөрі ұлттық бостандықты аңсайтынын аңғаруға болады.
«Мезгілсіз ерте келген таңнан қорқам, Жауынсыз, құр желдеткен шаңнан қорқам, Таң атты, мезгіл жетті деп адасып, Құрылған қараңғыда заңнан қорқам»,—деп жазған Омар Қараштың өлеңі күн-көсемнің көлеңкесінде күні өтетін заманнан сескенетінін бейнелеп берген еді. Ал біздің билік басындағы пәрмені жүретін азаматтар қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған» заманда, ел іргесінің беки түсуі үшін қазақ тілді газет-журналдардың үлес   салмағының көп болғанын сезінер күн қашан туар екен?

ҚАЗАҚ БАСПАСӨЗІ  ЖАТ КӨЗҚАРАСТАРҒА ҚАРСЫ ТҰРАР – АНТИВИРУС

ТҮЙІН: Бүгінгі қазақ журналистикасының келбеті һәм ахуалы туралы сөз қозғағанда, қоғамдағы сан алуан пікірлерге жолығамыз. Бірі – журналистер қауымы рухани тәуелсіз, сөз бостандығын берік ұстанады деген пікірін білдірсе, екіншісі – қазақ журналистикасы тендерге құл болған, билікке «ұл» болған деп айыптауға құмар. Әрине, қанжардың екі қыры болатыны секілді, бұл тақырыпта саралап, салмақтайтын мәселе жоқ емес. Әйтседе бір шындық қазақ баспасөзі — қазақтың мұңы мен шаттығын қара нардай көтеріп тұр!  Бүгінгі күні халық ақпаратты әлеуметтік желі арқылы алуда. Оның шынайылығын ешкім талдап жатқан жоқ, өйткені ондағының бәрі кәсіби журналист емес. Алайда бəрі жазғыш бəрі айтқыш, бəрі мықты. Видеоға түсіріп алып, қоғамдық пікір туғызатында солар, ерте танылатында солардың пешенесіне бұйырып тұр.
Дегенмен, дәстүрлі газет журналдар мен телеарналарды осыған тепе — теңдік орнату үшін қолдауды көбейту заман талабы. Бұған үкімет көңіл бөлетін уақыт асып барады. Журналистер—кәсіби мамандар… Олар екі жақты пікірді ескеріп жазады. Ал, әлеуметтік желіде блогерлер кәсіби маман емес, олар жеке өзінің бір жақты пікірін ғана жазады. Осыны ескерген жөн. Дамыған Еуропадағы елдердің бірі  Францияда, билік тарапы француз тілінің ұлттық құндылығын жойып алмау ниетімен 1 сыныпқа баратын əрбір оқушыға мемлекеттік тілдегі газет-журналды мемлекет есебінен жаздырып балаларға тегін тарататыны үлгі аларлық тағылым. Бір кезде ресей империясының өзін ана тілімен «ауыртқан» француздардың басына тілдің жойылу қаупі туып тұр деп кім айта алар? Алайда олар ғаламдық жаһанданудан сескеніп, болашақты болжап іс қылуда. Ал бізде қауіп көп. Сөйте тұра бейқамдық басым. Біздің билік те, балаларын орысшаға беретін әрбір қазақ та ойланатын күн туды.

Сөз соңында айтарым, қазақ баспасөзін билік қолдаса, жаһанды жаулап алған дүбәрә мақалалар, жалған ақпараттар, ойлануға мұрша бермейтін өсек-аяңдарға тосқауыл болар еді, әлеуметтік желілерге қауқар емес, қалқан болар еді. Ұлттық құндылықтарды  ресми газеттер емес, ұлтқа жаныашыр, мемлекеттің «бел баласы» қазақ баспасөзі ғана дәріптеп келеді, алдағы уақытта да дәріптей бермек. Бұл – кешегі алаш қайраткерлерінің аманаты.

Ол аманатқа қазақ Бұқаралық ақпарат құралдары адалдық танытып жүр…

Сәуле Мешітбайқызы