Шенеуніктен ел неге үркеді?

Шенеуніктердің заңсыз әрекеттері – бұл мемлекеттік басқарудың ең даулы әрі қоғамның сенімін азайтатын мәселе. Қоғамда «шенеунік» деген ұғым тек билік өкілдерімен ғана байланысты емес, ол парақорлық, жемқорлық, жауапсыздық, заңды бұзу секілді әлеуметтік жағымсыз құбылыстармен қатар аталады. Әрине, мұндай мәселелер тек даму деңгейі төмен немесе экономикалық қиындықтар туындаған елдерде ғана емес, әлемнің әртүрлі жерлерінде орын алатын жағдай. Қазақстан да бұл мәселеден тыс қалған жоқ. Мемлекеттік қызметкерлердің шенеунікке тән белгілерінен – олардың қоғам алдындағы жауапкершіліктен қашуы, заңды бұзуы, халықтың сенімін жоғалтуы айқын көрінеді. Шенеуніктердің лауазымдарын асыра пайдаланып, қызметтерінен теріс әрекеттер жасау бүгінгі қоғамдағы ең өзекті мәселелердің біріне айналды. Мемлекеттік басқару жүйесіндегі мұндай дақтар елдің экономикалық дамуына ғана емес, әлеуметтік тұрақтылыққа да теріс әсерін тигізеді. Шенеуніктердің бұл әрекеттері – тек бір жеке тұлғаның емес, тұтас мемлекеттің болашағына қауіп төндіретін ауыр соққы.

 

Жемқорлық  пен парақорлыққа «үлесі»

 

Қазақстанда соңғы жылдары жемқорлыққа қарсы күрес күшейтілгенімен, шенеуніктердің парақорлығы мен заңсыз әрекеттері әлі күнге дейін көптеп кездеседі. Әсіресе, мемлекеттік сатып алу саласы мен мемлекеттік қызмет көрсету орындарында пара алу фактілері жиі орын алады. Мысалы, 2021 жылы ҚР Мемлекеттік қызмет істері агенттігі 5,5 мыңнан астам заңбұзушылықты анықтап, олардың басым көпшілігі парақорлық әрекеттеріне қатысты болғанын мәлімдеді.

Шенеуніктердің мұндай әрекеттері қоғамда түбегейлі ашу мен наразылық тудырады. Мысалы, Алматы қаласында белгілі бір шенеуніктің пара алу ісі туралы деректер 2022 жылы қоғамды дүр сілкіндірді. Әкімшілік лауазымда отырған шенеунік өз қызметін пайдаланып, жекелеген құрылыс компанияларынан 5 миллион теңге пара алғаны үшін ұсталды. Мұндай мысалдар қоғамдағы жалпы сенімді азайтып, халықтың мемлекетке деген көзқарасын өзгертуге әкеледі.

 

Қызметтік  міндеттерді орындамау

 

Шенеуніктердің теріс қылықтары тек парақорлықпен ғана шектелмейді, олардың қызметтік міндеттерін орындамауы да үлкен мәселе болып отыр. Әсіресе, әлеуметтік салада – білім, денсаулық сақтау, тұрғын үй саласында жауапсыздық көрініс табады. Адамдардың қажеттіліктеріне бейжай қарау, мемлекеттік жобалардың іс жүзіне асырудағы немқұрайдылық қоғамдағы наразылықты күшейтеді.

2019 жылы Қазақстанда Денсаулық сақтау министрлігіне қарасты бірнеше мекемелерде шенеуніктердің жалақы төлемдеріндегі әділетсіздік пен жұмысшыларға арналған әлеуметтік қолдаудың жеткіліксіздігі анықталды. Әрбір жергілікті әкімдік өзіне жүктелген міндеттерді орындаудан қашып, халықты жалаң уәделермен алдауға тырысқан. Қоғамдық денсаулыққа қатысты осындай жауапсыздықтар науқастарды қиын жағдайға қалдырып, жалпы қоғамдағы тұрақтылыққа теріс әсер етеді.

 

Қызметтің теріс қолданылуы: мемлекеттің дағдарысы

 

Шенеуніктердің лауазымдарын асыра пайдаланып, жеке мүдде үшін қызмет етуі – қоғамдағы әділетсіздік пен теңсіздіктің артуына себепкер болады. Жемқорлық, заңсыз шешімдер қабылдау, мемлекеттік ресурстарды жеке пайдаға жаратуды тек қаржылық шығындармен ғана шектелмейді. Мұндай әрекеттер мемлекеттік басқарудың тиімділігін төмендетіп, халықтың мемлекетке деген сенімін бұзады. Бұл өз кезегінде экономикалық дағдарысқа әкеліп, көптеген маңызды жобалардың жүзеге асуына кедергі келтіреді.

 

Қоғамның сенімін жоғалту

 

Шенеуніктердің әрекеттері халықтың мемлекетке деген сенімін жоғалтуға әкеледі. Мемлекеттік қызметкердің қоғам алдындағы мінез-құлқы мен әділеттілігі оны халыққа жақындатса, оның керісінше әрекеттері қоғамдағы әлеуметтік шиеленісті күшейтеді. Қазақстандағы соңғы жылдардағы қоғамдық зерттеулер бойынша, ел азаматтарының тек 30%-ы ғана мемлекеттік қызметке деген сенімділік танытады. Ал 2023 жылғы деректерге сүйенсек, шенеуніктердің көпшілігі халықпен байланыстың орнатылуына мән бермейді, тек өздерінің жеке мүдделері үшін жұмыс істейді.

Мысалы, 2022 жылы елімізде мектептер мен балабақшалар құрылысына қатысты шенеуніктердің халыққа «жалған есептер» беру жағдайлары белгілі болды. Халыққа уәде етілген білім беру нысандарының орнына сапасыз құрылыстар тұрғызылып, бұл жағдай қоғамда мемлекеттік қызметке деген сенімнің түсуіне әкелді.

 

Жауапкершіліктің жоқтығы

 

Шенеуніктердің жаманаты  көбінесе олардың қызметіне деген жауапкершіліктің жоқтығынан туындайды. Қарапайым халық олардың мемлекет үшін жауапты екеніне сенім артып, үмітпен күтеді, алайда шенеуніктердің өз міндеттерін атқаруы көбінесе екінші орынға қойылады. Бұл «жоғарыдан төменге» түсетін жүйе арқылы жүзеге асырылады, яғни төменгі деңгейдегі шенеуніктер жоғары тұрған лауазым иелерінің бет-жүзін сақтауға тырысады, бірақ халықтың мүдделерін ескермеуі жиі орын алады.

Жергілікті әкімдер мен мемлекеттік ұйымдардың басшылары арасында «қол қойылған құжаттар» мен «көрсеткіштерді» жалған көрсету жиі кездеседі. Мұндай әрекеттер қоғамның ашуын туғызып, қоғам мен мемлекеттің арасына алауыздық салатын жағдайларға себеп болады.

 

Түйін: 

Шенеуніктердің жаманатынан қалай құтылуға болады?

 

Шенеуніктердің заңсыз әрекеттерімен күресу үшін бірнеше тиімді шаралар қабылдануы қажет. Біріншіден, мемлекеттік қызметкерлердің жеке жауапкершілігін арттыру, оларға бақылауды күшейту керек. Сонымен қатар, қызметкерлерді оқыту, олардың этикалық тәртіптерін қадағалау маңызды.

Екіншіден, жемқорлықпен күресу үшін тиімді жүйелер енгізу қажет. Электронды үкімет, ашық және жариялы байқаулар мен конкурстар, мемлекеттік қызмет көрсету процестерін цифрландыру – бұл шенеуніктердің парақорлығын болдырмауға бағытталған негізгі шаралар болуы тиіс.

Үшіншіден, халықпен кері байланысты арттырып, қоғамдық бақылауды күшейту керек. Тек сол жағдайда ғана шенеуніктер өз қызметтерін адал әрі жауапкершілікпен атқара алады, ал қоғам мемлекеттік қызметке сенім артады.

Бұл  тек бір адамның ғана емес, бүкіл қоғамның болашағына әсер ететін мәселе. Бұл мәселені шешу үшін барлық деңгейдегі мемлекеттік қызметкерлер мен қоғам арасында тығыз байланыс орнатылып, құқық қорғау жүйесі жетілдірілуі тиіс.

 

Іңкәр БИТИМОВА