Ұлытау  аңызымен Иранға саяхат

Менін  сапарым біріншіден Иранның Ұлытау аңызымен тығыз байланысты болғанында.

Екіншіден, Ұлы даланың халқымен  түп тамырлас болуында, Үшіншіден – осы күнге дейін бұл ежелгі өркениеті дамыған ел аймақтың  жағдайына әсерін тигізіп отыр.. Алдыңғы азияны толық білу үшін, Иранды білу керек.

Ислам Республикасы Иран — Азияның оңтүстік – батыс бөлігінде орналасқан. Ол Азербайжан, Армения, Түркіменстан, Ауғанстан, Ирак, Түркия және Пәкістанмен шекаралас. Иранның астанасы – Тегеран. Жазы ыстық, қысы суық, Солтүстік Иранның Гүлістан шет аймақтарында 8 мыңға жуық қазақтар тұрады. ХХғасырдың 30-жылдарында Совет  үкіметінің мүлікті тәркілеу уақытында біздің ата – бабаларымыз Маңғыстау және Атырау аймақтарынан көшіп келіп қоныстанған.

2014 жылдың   20 тамызы Иранмен танысуды елдің оңтүстігінде  орналасқан Шираз деген қаладан бастауды жөн көрдім. Саяхатымның бірінші күні Шираз базары, менің жас кезімдегі сүйікті ақын Саадидиің мазары, «айна» мешітімен басталды. Екінші күні Парсы әміршілігіне арналды.

Интернет деректерінен: Парсы патшалары соғыс ашты, Египетке жорыққа барды, скифтерді жаулап алғысы келіп, Ұлы афинаға соққы бергісі келіп, Босфор мен Индаға Каспий мен Парсы шығанағына жалғасқан кең байтақ мемлекеттің шекарасын бекем ұстады. Білім және сауда саттыққа қолдау көрсетіп, жолдарды салып, керуен сарай  мен сарайларға ерекше мән берді.

 

 

Бүгін  мен танымал парсы құрылысы – Персеполь – б.з.д VI – IV ғасырлардағы ерекше сәулет өнері ескерткіштерінің бірін араладым. Персеполь – 2,5 мың жыл бұрын 20 метр биіктікте аса ірі тұғырнамада салынған. Аса ірі монументальді саты «Барлық елдің қақпалары» деген  танымал ғимаратқа алып келді. Бұл «қақпа»  арқылы бодан елшілігінің халқы Дарияға сыйлықтармен өтеді – мыс. Бұл сатының екі жақ қабырғаларында көрініс деректемелер барынша ойылып сақталып келген. Қандай ел жоқ десеңізші. Египеттіктер, гректар, вавилондар, бакттриялықтар. Біздің де үшкір қалпақты сақтар алтындарын апарып, жылқыларын сыйлыққа алған. Еріксіз толқу келеді. Бұл біздің даланың керуені емеспе..

Ирандық ғылымдардың айтуы бойынша, қаншама қонақ бөлмелерден тұратын асыл қазыналық хандықтың көлемі 10000 шаршы метрді құраған. Парсыларды жеңгеннен кейін асыл қазыналарды шығару үшін Александр Македонскийға 3000 түйе мен сан жетпес арбалар қажет болған. Кира ІІ Шахиншахтың мешітінде келген кезімде дүние жүзінің Ұлы билеушісін өлтіруге мәжбүр болғандары үшін, барлық ата – бабаларымыздың атынан кешірім сұрадым. Өздеріңізге белгілі, Парсы патшасының өлімі туралы барлық анықтамалар Геродотта баяндалған. Тұмар ханымның (Томирис) бастауымен Массагеттіктер алдап – соғу – тактикасын шөл аймақтарында тереңінен қолданған.

 

 

Интернет деректерінен: Массагеттіктер скифтерге ұқсайтын киім–кешек киіп, тұрмыс жағдайларында ұқсас болған. Барлық заттары алтын мен мыстан жасалған.

    Бірақ барлық металл тұстары қару – жарақтар, айбалталар мыстан жасалған. Аттарына мыстан жасалған сауыттарды кигізген. Темір мен күміс тұрмыс жағдайында болмаған. Олар соғысты ұлы қолбасшылар: Даря, Кир, Александр Македонскийлермен жүргізген.

Сырдарияның арғы жағындағы шөл аймақтарда (бұл әрине – Бетпақдала) парсы әскерлері қаза тапқан. Бірақ бұл жер бөгде адамға  шөлейт жерлер. Томирис патшаның басын адамның қанымен толған қазанға батырып – «Сен қанды көп қажет етіп едің, енді осыны тойғаныңша іш!» деп әмір берген екен. Парсылар көшпенділерден патшаның денесін сатып алып, отаны Пасаргед қаласында жерлеген. Оның жерленген жері қаншама соққыны, соғысты, вандализмді көрген. Ал қазіргі таңда туризм кешеніне айналған.

Келесі менің  барған жерім зороастризм орталығы  Язд қаласы болды. Бәріне мәлім көптеген туристік жерлердегі аңыздар шыңдыққа жанаса бермейді. Дегенмен, бұл кешенге келуші туристердің саны жыл сайын артып келеді. Мысал ретінде айтар болсам, Оңтүстік Қазақстан облысы Қазығұрт ауданындағы  металл бұйымдардан жасалған «Кеме». Осы кешен туристердің көп баратын  жерлерінің біріне айналған.

 

 

Ұлытау тарихи құндылықтары және аңыздарымен аты шыққан. Ұлытаудың аңыздары Заратуштра, Афрасиаб, Томирис, Македонский, Шыңғысхандармен тығыз байланысты. Заратуштра есіміне келіп тоқталсақ,  түркі деректерінде Зердеш баба аталады. Көптеген деректерге сүйенсек, Зердеш бабаның ата – мекені Урал тауларының бөктеріндегі оңтүстік Сібір, — деп жазады. Оның «Дала Пайғамбары» — деген атауларына қарағанда, ол нақты біздің – Ұлы Еуразия даласынан!

Интернет деректерінен:  Заратуштраны ежелгі ирандықтардың дінінің негізін қалаушы зороастриум атауымен адамзат, адамдарға  Құдайдың өсиеттері: «Ізгі ниет, ізгі сөздер, ізгі істер» жолдарын ашып беруші, — деп есептейді. Зороастризмді ежелгі Иран, Ауғанстан, Орталық Азия, Оңтүстік Қазақстан аумақтарында ұмтанды. Ол үлкен аймақтарды біріктіріп, дүние жүзінің дініне аз үлес қосқан жоқ. Заратуштраны адамзат тарихында «бірінші Пайғамбар» — деп; монотеизмді ұсынып, бірқұдайлық оқуы деп ойлайды.

20 жасында Пайғамбар жақсы жағдай жасап тақуалық жолға түседі, шындыққа жол іздеп, 30 жасында тәңірлік ашылулар алып, үйін қалдырып жиһанкездікке жол тартты.

Ұлытау аңызына сүйене отырып, Жаратқаннан бірінші ашылуын алып, Ұлытаудағы Әулиетау тауына қызмет атқаруға шақырту алған. Белгілі қазақстандық археолог тарих ғылымдарының докторы Виктор Зайберт 2011 жылы Әулиетау таулары мен бөктерін зерттегеннен кейін мынадай тұжырымға келген.

Әулиетау – Ұлытаудың биік шыңы, қола дәуірінде, яғни б.з.д VI мыңжылдықта киелі жер болғаны, Ұлытау тауы қасиетті жер болғаны дәлелдеуді қажет етпейді. Ирандықтардың айтуы бойынша Пайғамбар Заратуштра солтүстік аймақтан  келген, Парсылар Жас Сібір аумағын өздерінің солтүстік аумағы деп есептеген.

Ғалымдардың деректеріне сүйенсек, ІІ мыңжылдықта қоныс аударған Ирандықтар Урал тауларынан келген, Оңтүстік Сібірді мекен етіп, Зердеш бабаның жолы шынымен әбден  басылған соқпақ болып табылды. Одан кейін Иран жеріне жол тартып сол жерде тұрғылықты елдің батасын алады.

Сондықтан Әулиетауға тағзым етушілер мен туристердің «Ұлытау» аңызы толық шындыққа жанасатындығына толық сенуіне болады.. Ендігі мәселе Иран зароастристерінің Зердеш баба қорларын алып және оны Ұлытауға қалай қолданатынымызды ойлау керек.

 

 

Саяхатымның 5–ші күні  Исфахан қаласында экскурсовод біз жақсы білетін парсның Фирдоуси «Шахнама» поэмасындағы  Рустам батыр жайлы баяндап берді. Поэманың негізгі мазмұны Иран мен Тұранның текетіресі жайында айтылады. Туран — бұл дала халқы, яғни біз. Иранға қарсы туран – көшпенділерінің соғысында Афрасиаб  қолбасшы болған. Иран жағынан қолбасшы Рустам батыр болған. Рустам саманхан патшасы Афрасиабтың қызына ғашық болады. Ол қыздың аты Тахмина. Жолға шыққаннан кейін Рустам батырдан Сухраб батыр дүниеге келеді. Кәмелеттік жасқа жеткенде Сухраб  Афрасиабтықтарға қызмет етеді. Сухрабтан әкесінің атын жасырып Афрасиаб Рустаммен жекпе – жекке шайқасқа жіберіп сол жерде Сухраб әкесінің қолынан қаза табады. Оны таныған кезде тым кеш болады.

Тұран мен Иранның арасындағы шайқас сол кездегітарихи шындықты бейнелейді. Бірақ бізге бұл екі ел арасындағы шайқастар тарихы емес, бас кейіпкерлердің бірі Афрасиабтың Ұлытау аңызымен байланысы маңызды.

Афрасиабтың бір баласы бетінде  теңбілмен туылады, содан оны «алаш»  деп атап кетеді. Патша баласынан ұялып оны 40 нөкерлерімен Ұлытау жеріне жібереді. Алаш өсіп – өніп, өзінің патшалығын құрады, күндіктері оны Алашахан деп атап кетеді.

Қазақ археологиясының кемеңгері – Алкей  Марғұлан көне грек тарихшыларына сүйене отырып, осы Ұлытау аумағында «мыс шахары» Афрасиаб болған деп тұжырымдаған, өйткені мысты археологиялық зерттеу бойынша сол кезде кең ауқымды шығарған.

Аңыздар… аңыздар… Менің ойымша аңыздар өмір сүру керек. Дүние жүзінің аңыздары осы күндері жазбаша бастамалармен қайта өнделіп жатыр,

Осы кез Ұлытау аңыздарына да келер.

 

 

Өлкетанушы       Қожахметов Бақтияр