ЖАТТА ҚАЛҒАН СҮЙЕГІ…

Ойлап қарасаң, қазақтың хан, сұлтандарының біразының бейіті Қазақ шекарасынан тыс жерде қалыпты. Бұрындық хан – Өзбекстанда. Ораз Мұхаммед хан – бүгінгі Ресейдің Рязанында, Кіші жүздің ханы Арынғазы Калугада жерленген. Бөкей ханның мәңгілік жай тапқан жері – Астрахань облысы. Бұлардың бөгде далада қалуына не себеп болды? Жалпы, жат топырақты жастаған хандарымыздың тағдыры туралы не білеміз?

Қазақтың екінші ханы Бұрын­дықтың сүйегі неге өзбек жерінде қалды?
Жәнібек хан дүниеден өткен соң хан тағына Керейдің ұлы Бұ­рындық отырды. Бұрындық ұрыста ерлігімен көзге түскен батыр болды. Алайда ел билеуге келгенде ездік танытқан секілді. Соның кесірінен айналасындағы уәзірлері мен рубасыларын жұмылдыра алмады. Тіпті Жәнібектің жас ұлдарын да уыстан шығарып алды.
Бұрындықтың бір ойы шайбани сұлтандарымен туыстасу арқылы одақтасу еді. Сол мақсатта үш қы­зын да шайбанилерге ұзатты. Осы­дан кейін екі ел арасы аздап тынышталғандай болды. Алайда Шайбани Темір иелігіне қарайтын қалаларды өзіне қаратып, соңында қазақтарды Түркістанға жолатпауға бекінді. Бұрындық пен Шайбанидің туыстығы осы кезде жайына қалды.
Шайбанидің Қазақ даласына жасаған шапқыншылықтары да Бұрындықтың беделін түсіріп жіберді. Жәнібек ұлдарының иелік­тері бүлініп, Бұрындықтың иелік­тері соғыстан аман қалып отырды. Мұны ханның құдаларына жақ бол­ғанымен байланыстырған Жәнібек ұлдары Қасым сұлтанды қолдады. Тарихшы Талас Омарбеков Бұрын­дық ханды «қаһарман жауынгер, бірақ өкінішке қарай, жігерсіз тұлға еді» деп жазады. «Ақырында еш­кімге керексіз болып қалған ол, өзі­не ілесіп Мәуереннахрға қоныс ау­дар­ған өзінің төрт ұлы – Шай­қымнан, Санжар-Жақаннан, Жақан-Бақтыдан, Кімсіңнен де қолдау таба алмай, көп қыздарының ішінен Самарқанда тұратын кенжесі Михр сұлтан ханымның қолына көшіп барды. Аса бай, қолында вакфтік құжаты бар бұл қызы оны өмірінің соңына дейін бағып-қақты. Елден қол үзіп елеусіз қалған ол, қайтыс болған соң, көп мұ­сылманның бірі болып, ешбір қошеметсіз, Үргеніш маңындағы қабірге жерленді», – дейді тарихшы.
Тарихшы Өмір Шыныбекұлы: «Бұрындықты Қасым хан секілді тұлғаны аман-сақтап, хан тағына дейін жеткізгені үшін құрметтеу керек» деген пікірде. «Қазақ халқы әйелінің қолына кіріп алған еркекті «Күшік күйеу» деп жақтырмайтыны белгілі. Сол секілді, өзін бағатын ұл тәрбиелей алмай, қызының қолына кіріптар болатын адамдарды да қазақ жақтыра бермейді. Бұрындық хан бейнесінің бізге ұнамсыз кейіпте жетуіне осы жағдайдың да әсері жоқ емес», – дейді Ө.Шыны­бекұлы.
Қалай десек те, Бұрындық­тың өмірінің соңында кіші қызы Михр сұлтан ханымды паналағаны анық. Михр сұлтан ханым Мұхам­мед Шайбанидің ұлы Мұхаммед Темір сұлтанның жары болды. Михр ханым Самарқанда жерленді. Тарих­­шы Берекет Кәрібаев: «Бұрын­дық хан Дешті Қыпшақтан кетіп, Самарқанға келді. Сонда жүріп қайтыс болды. Үргеніш қаласы маңындағы Бақырған ата қабірінің жанына жерленді» десе, белгілі жазушы Қажығали Мұхан­бетқалиұлы: «Сүйегі Өзбекстанда, Самарқанның «Шаһи-зинда» зиратында жатыр» дейді. Үргеніш пе, Самарқан ба, оны тарихшылар бірізділей жатар, бізге белгілісі – Бұрындық хан бейітінің бүгінгі Өзбекстан жерінде қалғаны.
Қазақтың сегізінші ханы Шығай Хақназар хан шейіт бол­ғаннан кейін билікке келді. Хақ­назардың ұлдарының бұғанасы бекімегендіктен, сұлтандар хан тағына Жәдік сұлтанның ұлы, Бұрындық ханның күйеу баласы Шығайды лайық деп тапты.
Шығай да атасы Бұрындық секілді шайбандық сұлтандармен достық байланыста болды. Бұған Бұрындықтың қызы Михр сұлтан ханымның да ықпалы бар еді. Хақназарды өлтірген ташкенттік билеуші Баба сұлтан Шығайдың қас жауы болатын. Шығай хан Аб­дол­ламен одақтасып, Баба сұлтанды өлтіріп, Хақназардың кегін қай­тарды. Алайда Бұрындық секілді Шығай хан да шайбандықтардың ықпалынан шыға алмады. Мұның салқыны қазақ сұлтандарына да тиді. Шығайдан тіпті Хақназардың балалары да ат ізін аулақ салды. Соңында Шығай тағынан түсіп, Қазақ хандығының билігін ұлдары Тәуекел мен Есім хандарға тапсыр­ды. Өзі Абдолла хан сыйға тартқан Ходжент аймағына көшіп кетті.
Шығайдың елден кетуіне байланысты тарихшылар түрлі уәж айтып жүр. Ханның Ходжентке кетуін бірі Бұқара хандығына өтіп, Абдолладан пана іздеді деп түсіндірсе, кейбірі Шығайды хал­қынан қарғыс естіп, жалғыздықта өлген Тахир ханмен салыстырады. Қойшығара Салғараұлы мұны ешбір негізсіз деп тауып: «Шығай хан Абдолла сұлтаннан Ходжентті алып, мұнда нақшбанды сопылары­ның қоршауында болған. Ол сырттан қаңғып өлмеген, ресми түрде қазақтың ханы атанған күйінде, өз жөнімен, өз ажалымен, өз иелігі Ходжентте жарық дүние­мен қоштасқан», – дейді. Шығай­дың биліктен бас тартуы, дүниені тәрк етуі – оның сопылық жолға тү­суімен де тікелей байланысты бо­луы мүмкін. Қалай десек те, Шы­ғайдың 1582 жылы өзбек жерін­де дүние салғаны ақиқат. «Баласы Тәуекел бастаған қазақ сұлтандары оның денесін Бұқараға жақын маңдағы Құшкент елдімекеніндегі Әлиата қабіріне қойды. Алайда өзінің тағдыры осындай күрделі әрі аянышты бола тұрса да Шығай хан өзінің ұлдарын мемлекетшілдікке, ел басқаруға, қазақ мүддесін қорғау жолында әрқашан батырлық пен ба­тылдық танытуға тәрбиелеп кетті», – деп жазады Талас Омар­беков.
Қазақтың тоғызыншы ханы, Шығайдың ұлы Тәуекел ханның да қайда жерленгені жайлы дерек жоқ. Тарихшылардың жазуынша, Тәуекел хан Тәшкен түбінде қаза тапқан. Сол жақта жерленген болуы да мүмкін. Жоғарыда айтқан Баба сұлтанға қарсы шайқаста Шығай ұлдары ерлігімен көзге түсті. Кейін Баба сұлтанның басын алып, елге зор жеңіспен оралған Тәуекелді қазақ сұлтандары ыстық ықыласпен қарсы алып, хан көтерді.
Тәуекел ноғаймен де, қалмақпен де жақсы байланыста болды. Енді Тәуекел шайбандықтардың иелігіндегі қазақ қалаларын азат етуге тырысты. Сөйтіп, Түркістан мен Тәшкенді алды. Артынша жетпіс мың қолымен Бұқараға аттан­ған еді. Осы кезде ауыр жарала­нып, Тәшкенге қайтуға мәжбүр болды. Ұзамай, осында дүниеден өтті. Тәшкен – бүгінде басқа елдің астанасы. Даңқты батыр, дара ханымыз бөгде елдің топырағын жастанып жатыр.
Шығай ханның бір ұлы – Ондан сұлтан болатын. Осы Ондан отызында шейіт болды. Одан Ораз Мұхаммед тарады. Ондан өлгенде Ораз Мұхаммед он үште екен. Ағасы Тәуекел ханның қамқорлы­ғын молынан көрді. Тәуекел Көшім әулетінен Сібір даласын қайтаруды көздеді. Сол мақсатта Ораз Мұ­хаммедті башқұрттарға қарай жіберді. Осы кезде Ораз Мұхаммед сұлтанды нөкерлерімен бірге орыс жасақтары қолға түсірді. Қазақтың ханы Тәуекелдің бауыры екенін білген орыстар оны Мәскеуге жө­нелтті. Патшаның қазақ сұлта­нын өзіне алдыртудағы ойы түркі­лерді түркілерге қарсы қою болатын. Оны мұсылман жасақтарының қолбас­шысы етіп тағайындап, шведтерге қарсы салды. Сұлтан патшаның се­німінен шығып, жеңіспен орал­ды. Осы кезде Тәуекел хан патшаға елші жіберіп, інісін қайтаруды сұрады. Алайда Ораз Мұхаммедтен айырылғысы келмеген патша ханға бауырын бермеді. Осылайша, сұлтан басқа елде аманатта қалды. Патша тағына Борис Годунов отыр­ған кезде де сұлтанды елге жібер­меді. Керісінше, жаңа патша оны орыстардың Қырым хандығына қарсы жорығына қосты. Соғыста ерлігімен көзге түскені үшін Ораз Мұхаммедке Қасым қаласын сыйға тартып, өзін осы қаланың ханы сайлады. Бұл жайлы сұлтанның серігі болған Қадырғали Жалайыр: «Жиырма жасында ұлы мәртебелі Ораз Мұхаммед хан хандыққа отырды» деп жазды. Ораз Мұхам­медті жалған ІІ Дмитрий өлтіріп, денесін Ока өзеніне ағызып жіберді. Ұзамай ноғай мырзасы, сұлтанның жолдасы Петр Урусов жалған
ІІ Дмит­рийді ажал құштырды. Досы­ның денесін Окадан тауып, арулап жерледі. Осылайша, Ораз Мұхам­медке де жат жердің топы­рағы бұйырып, өзі билеген Қасым қала­сына жерленді.
1702 жылы Орыс патшасы І Петр­дің бұйрығымен Қасым қа­ласының мешіті қиратылды. Сол кезде Ораз Мұхаммедтің де мазары талқандалды. 1860 жылы түрколог Хусаин Фаизханов Старопосад зиратынан Ораз Мұхаммедтің құл­пытасын тауыпты. Таста «1009 жылдың Рамазан айының 16 күні Ондан сұлтанның ұлы Ораз Мұхам­мед хан опат болды. Жаратушы Құдай жар болсын!» деген жазу болған екен.
Ресей империясының шенділері мен тарихшылары жоғары бағалаған Кіші жүздің ханы Арынғазы Әбіл­ғазыұлының да жай тапқан жері – орыс топырағы. Арынғазы туралы тарихшы Радик Темірғалиев біраз дерек тапқан болатын. 1748 жылы Кіші жүздің ханы Әбілқайыр өлген­нен кейін, орыс билеушілері ұлы Нұралыны хан қойды. Алайда қай жұрт Бөкейді емес, Батыр сұлтанды хан қабылдады. Батырдың ұлы Қайып 1746-1756 жылдары Хиуаны биледі. 1786-1791 жылдары Кіші жүздің Әлімұлы руларын басқарды.
Қайыптың ұлы Әбілғазы да 1760 жылдары Хиуада хан болды. Әкесі дүниеден өткеннен кейін Кіші жүздің Әлімұлы руларын биледі. Орыс билеушілері Батыр ұрпақ­тарын Кіші жүздің үлкен билігіне жолатпады.
Әбілғазының кезінде хиуа­лықтардың Сырдарияға шабуылы үдеді, қазақтарды қырғынға ұшы­ратты. 1815 жылы Әбілғазы қарта­йып, дүние салды. Орнына ұлы Арынғазы келді.
Арынғазы келгенде Кіші жүз руларының көрген күні қиын еді. Руаралық шиеленістер үдеді. Қарақшылар қаптады. Хан осындай мәселелердің бәрінің шешімін тап­ты. Әсіресе, Бұқар­да тәрбиеленгені билігіне оң әсерін тигізді. Далаға шариғат заңдарын әкелді. Бүлік­шілер мен қарақшы­ларды қолға түсіріп, қатаң жазала­ды. Дала заңымен қатар, шариғат заңын да іске асырды. Елді тыныш­тандыр­ғаны үшін жұрт оны Тыным хан деп атады.
Арынғазы қазақты қызғыштай қорығанымен, іргелес жатқан Бұқар мен Хиуаның шамына тиді. Тіпті екеуіне қарсы соғысқа да шықпақ болды. Ханның бұл қылығы орыс билеушілеріне ұнамады. Соңында Арынғазыны Петерборға алдап шақырып, қолына кісен салды. Оны Хиуамен байланысты бұзғаны үшін айыптап, 1823 жылы Калугаға жер аударды. Шынында, орыстар халқының сүйіктісіне айналған Арынғазыны орыс билігіне қауіп төндіреді деп қорықты. Одан Кіші жүздің ғана емес, бүкіл Қазақтың хандық билігін қолына алады деп қауіптенді. І Александр өліп, орны­на І Николай келген кезде Орынбор губернаторы Эссен патшадан Арын­ғазыны еліне қайтарып, қай­тадан билікке әкелуді сұраған болатын. Алайда патша бұған рұқ­сат бермеді. Тек Мәскеуде тұруына ғана рұқсат берді. Ол мүмкіндікті ханның өзі пайдаланған жоқ.
Калугаға жер аударылып, осы қаланы мекен еткендер қатарында Кавказдың атақты батыры, имам Шәміл, Қырымның соңғы ханы Шахин Герей де болды.
Сол жақта жүріп Арынғазы мәскеулік көпестің қызына үйленді. Одан Фатима деген қызы болды. Негізінде, Ішкі Ордада да Арын­ғазы­ның бірнеше әйелі болған. Бі­рақ орыс билігі ханның ол әйел­де­рімен, балаларымен байла­ны­суы­­на мүмкіндік бермеді. 1833 жы­лы Арынғазы ауыр дертке шалды­ғып, ұзамай дүние салды. Денесі Ка­лугадағы Лазаревское зиратына жерленді. Бүгінде ол зират қаланың қақ ортасында қалды. Ағаштар қаптап өсіп, саябақ­қа айналып кеткен деседі.
Кіші жүздің тағы бір ханы Бөкей­дің бейіті – Ресей жерінде. Бөкей хан Нұралыұлы Астрахань облысы Қызылжар ауданының Кіші Арал ауылында жатыр. Өзінің аманаты бойынша денесі рухани ұстазы Сейіт бабаның жанына жер­ленді. Негізінде, бұл аймақ бұ­рын ханның өзі құрған Бөкей ордасына қарады. 1801 жылдың 11 наурызын­да І Павел Бөкей орда­сын құру туралы жарлыққа қол қойды. Сөйтіп, Бөкей хан Еділ – Жайық ара­сын қайтадан Қазақ жеріне қосты. 1929 жылы жаңа ше­кара бел­гі­ленген В.Ленин Бөкей орда­сына қарасты біраз аймақты Ресейдің Астрахань облысына қал­дырды. Осылайша, қазақ ханының мазары, арғы бетте қалып қойды. Бү­гінде Бөкейдің басына үлкен ке­сене тұрғызылды. Астрахань об­лы­сының мэриясы бұл ескерткішті мемлекет қорғауына алып, зиярат орнына айналдырып отыр.

Біз сүйегі жат жерде жерленген қазақ хандарының ғана дерегін келтірдік. Жат топырақты бүркенген, іздеушісі қалмаған, қазаққа қорған болған қаймақтарымыз қаншама?! «Шығыстың Аристотелі» атанған әл-Фарабидің, даңқты Бейбарыс сұлтанның зираты Сирияда қалды.
Қалауыннан Тұманбайға дейінгі қыпшақтан шыққан Мәмлүк сұлтандарының бәрінің жай тапқан жері – Мысыр даласы. Мұхаммед Хай­дар Дулати – Үндістанда, Қадыр­ғали Жалайыри – Ресейде, Төле мен Әйтеке билер – Өзбек­станда. Әрине, олардың қайда жерленгені маңызды емес шығар. Бірақ өзге далада сүйегі қалған батыр бабалардың ерлігін білу, содан өнеге алу – біз үшін өте маңызды.

Қайрат Қазақ фб парақшасынан